Loyiha toshkent davlat yuridik universiteti fuqarolik huquqi darslik I qism toshkent-2017

Qarzdorning zararni toʻlash majburiyati

FKning
324-moddasida

qarzdor
majburiyatni
butunlay
bajarmaganligi yoki lozim darajada bajarmaganligi tufayli kreditorga
yetkazilgan zararni toʻlashi shartligi normalangan.
Qarzdorning majburiyatni bajarmasligi natijasida vujudga kelgan va
toʻlanishi lozim boʻlgan kreditorning xarajatlari deganda, kreditor
tomonidan mazkur majburiyat yuzasidan qilingan xarajatlar va
qarzdorning oʻz vazifasini bajarmaganligi bilan bogʻliq xarajatlar
tushuniladi.
Chunonchi,
mahsulot
yetkazib
beruvchi
tomonidan
mahsulotning belgilangan muddatlarda yetkazib berilmasligi tufayli
mahsulot oluvchi korxonaning faoliyat koʻrsatib turishi vaqtida qilingan
xarajatlar toʻlanishi lozim.
Majburiyatni buzganlik uchun
javobgarlik sharti 
Huquqqa hilof harakat
yoki harakatsizlik
Zarar yetishi
Huquqqa hilof harakat
yoki harakatsizlik va
zarar o’rtasida sababiy
bog’lanish
Zarar yetkazuvchi aybi

---

267

Majburiyatni bajarish yuzasidan topshirilgan mol-mulk shartnoma
shartlariga muvofiq kelmaganda va kreditor bunday hollarda mol-mulkni
qarzdorga qaytarishga majbur boʻlganida kreditor xarajatlarni
undirilishidan qat’i nazar, mol-mulk uchun toʻlangan pul summalarining
oʻziga qaytarilishini talab qilish huquqiga ega.
Kreditor qarzdorning oʻz vazifasini bajarmaganligi tufayli yoʻqotgan
mol-mulkining qiymatini yoki mol-mulkning zararlanishi natijasida uning
qiymati kamayishidan kelgan summalarning toʻlanishini talab qilishi
mumkin. Ma’lumki, bozor munosabatlari sharoitida shartnomaviy narxlar
amal qiladi. Uning asosiy xususiyati shundan iboratki, ba’zi hollarda
majburiyat vujudga kelgan paytdagi narx bilan zararni undirish vaqtidagi
baholar oʻrtasida tafovut boʻlishi mumkin. Qonunda ushbu holatlar ham
koʻzda tutiladi. FKning 324-moddasi 2-qismi mazmuniga koʻra, agar
qonun hujjatlari yoki shartnomada oʻzgacha tartib nazarda tutilmagan
boʻlsa, zararni aniqlashda majburiyat bajarilishi kerak boʻlgan joyda,
qarzdor kreditorning talablarini ixtiyoriy qanoatlantirgan kunda, bordi-yu,
talab ixtiyoriy qanoatlantirilmagan boʻlsa, da’vo qoʻzgʻatilgan kunda
mavjud boʻlgan narxlar e’tiborga olinadi. Sud vaziyatga qarab, zararni
toʻlash haqidagi talabni qaror chiqarilgan kunda mavjud boʻlgan narxlarni
e’tiborga olgan holda qanoatlantirishi mumkin.
Kreditor tomonidan olinmagan va toʻlanilishini qarzdordan talab
qilishga haqli boʻlgan daromadlar deganda, qarzdor oʻz majburiyatini
lozim darajada bajarmaganida kreditorning olishi mumkin boʻlgan
daromadlar tushuniladi. Bu ayniqsa, pul majburiyatini bajarmaganlik
uchun javobgarlik belgilashda yaqqol namoyon boʻladi. FKning 337-
moddasiga asosan boshqa shaxslarning pul mablagʻlarini gʻayriqonuniy
ushlab qolish, ularni qaytarib berishdan bosh tortish, ularni toʻlashni
boshqacha tarzda kechiktirish yoxud boshqa shaxs hisobidan asossiz olish
yoki jamgʻarish natijasida ulardan foydalanganlik uchun ushbu mablagʻlar
summasiga foiz toʻlanishi kerak.
Foizlar miqdori kreditor yashaydigan joyda, kreditor yuridik shaxs
boʻlganida esa, uning joylashgan yerida pul majburiyati yoki uning tegishli
qismi bajarilgan kunda mavjud boʻlgan bank foizining hisob stavkasi bilan
belgilanadi. Qarz sud tartibida undirib olinganida, sud kreditorning talabini
da’vo qoʻzgʻatilgan kundagi yoki qaror chiqarilgan kundagi bank foizining
hisob stavkasiga qarab qondirishi mumkin. Ushbu qoidalar qonunda yoki
shartnomada boshqa foiz miqdori belgilanmagan boʻlsa qoʻllaniladi.
Kreditorning pul mablagʻlaridan qonunsiz foydalanish tufayli unga
yetkazilgan zarar yuqorida koʻrsatilgan foizlar summasidan oshib ketsa,

---

268

kreditor qarzdordan zararning bu summadan ortiqcha boʻlgan qismini
toʻlashni talab qilishga haqli.
Muayyan ishni bajarish majburiyatini bajarmaslik oqibatlari
330-moddada belgilanganidek, majburiyatni real ravishda, aslicha
bajarilishini ta’minlashga qaratiladi. FKning mazkur normasi qarzdor
tomonidan
majburiyatning
bajarilmaganida
shartnoma
yuzasidan
bajarilishi lozim boʻlgan ishni, birinchi navbatda, oʻzi bajarishi yoki
bajarishni boshqa shaxsga topshirishi va mazkur ishni bajarish uchun zarur
xarajatlarning toʻlanishini qarzdor zimmasiga qoʻyish huquqini beradi.