LüĞƏTİ Müəllif qrupu


A
Arаlıq  istehlак  (intermediate  consumption)  –  müəyyən  bir  dövr 
ərzində  məhsul  və  yа  хidmətlər  istehsаl  etməк  məqsədilə  istifаdə 
оlunmuş məhsul (əsаs fоndlаr istisnа оlmаqlа) və bаzаr хidmətlərinin 
dəyəridir.  Mаddi  хərclər,  qeyri-mаddi  хidmətlərə  görə  ödənilən  pul, 
əsаsən  gediş  hаqqını  və  mehmаnхаnа  хidmətlərini  ödəməyə  sərf 
edilən  ezаmiyyət  хərcləri  də  burаyа  dахildir.  Аrаlıq  istehlакı  məhsul 
və хidmətlərin istehsаl prоsesinə dахil оlduğu vахt mövcud оlmuş və 
ticаrət-nəqliyyаt  əlаvəsini  və  məhsulа  görə  subsidiyаlаr  çıхılmаqlа, 
məhsulа  görə  vergiləri  (əlаvə  dəyər  vergisindən  bаşqа)  özündə 
birləşdirən istehsаlçının qiymətləri ilə qiymətləndirməк tövsiyə оlunur.
Ardıcıl  mühasibat  metodları  prinsipi  (consistent  accounting 
methods  principle)  –  maliyyə  bəyanatlarının  komponentlərinin 
strukturu,  mühasibat  metodları  və  qiymətqoyma  qaydaları  bir  ildən 
növbəti ilə keçiddə oxşardır.
Arrounun mümkünsüzlük teoremi (Arrow’s impossibility theorem) – 
Amerika  iqtisadçısı  Kennet Arrou  1952-ci  ildə  “İctimai  seçim  və  fərdi 
dəyərlər” (Social choice and individual values) adlı əsərində öz məşhur 
“mümkünsüzlük  nəzəriyyəsi”ni  belə  ifadə  etmişdir:  əgər  mümkün 
alternativlərin sayı ikini keçirsə, rasional kollektiv seçim etmək mümkün 
deyil.
 
Artan  yekun  mühasibatı  (Accrual  accounting)  –  artan  yekun 
mühasibatı gəlirlərin qazanıldığı, xərclərin isə baş verdiyi vaxt uçotunu 
nəzərdə  tutur.  Bu,  nağd  hesablaşma  və  əsas  mühasibatla  müəyyən 
fərqliliklər təşkil edir ki, razılaşmaları və başqa prosesləri yalnız nağd 
ödəniləndə və qəbul ediləndə tanıyır.
Artırılmış balans (augmented balance) – tam balans üstəgəl mərkəzi 
bankın səbəb olduğu istənilən itkilər.
Asimmetrik  informasiya  (asymmetric  information)  –  hər  hansı  bir 
razılaşmanın tərəfləri arasında bərabər bölünməyən informasiya. Bu, 
tərəflərin optimal qərarqəbuletmə şansını differensiasiya edir.
Audit  (audit)  –  əmtəə  istehsalı  və  satışı,  xidmət  göstərilməsi  və 
iş  görülməsi  ilə  məşğul  olan  təsərrüfat  subyektlərində  mühasibat 
uçotunun  dəqiq  və  dürüst  aparılmasının,  mühasibat  və  maliyyə 
hesabatlarinin müstəqil yoxlanılmasıdır. Audit yoxlaması məcburi və ya 
könüllü  ola  bilər  (təsərrüfat  subyektinin  öz  təşəbbüsü  ilə). Təsərrüfat 
subyektlərində  müqavilə  əsasında  maliyyə-təsərrüfat  fəaliyyəti 
sahəsində  yoxlama,  ekspertiza,  təhlil  aparmaq  və  yazılı  rəy  vermək, 
mühasibat  uçotu  qurmaq,  hesabat  göstəricilərinin  dürüstlüyünü 

---


A
təsdiq etmək və auditorun (audit fəaliyyəti ilə məşğul olan subyektin) 
peşə  fəaliyyətinə  –  nizamnamə  məqsədlərinə  uyğun  olaraq  maliyyə-
təsərrüfat  münasibətləri  sahəsində  digər  xidmətləri  göstərmək  isə 
auditor  xidməti  hesab  edilir.  Auditor  xidmətini  sərbəst  auditorlar 
və  auditor  təşkilatları  göstərir.  Sərbəst  auditor  dedikdə,  müvafiq 
strukturdan (AR-da Auditorlar Palatasından) aldığı lisenziyaya əsasən 
respublika ərazisində auditor xidməti göstərən fiziki şəxs başa düşülür. 
Auditor təşkilatı isə lisenziya əsasında müvafiq xidmət göstərən hüquqi 
şəxsdir.  Audit  həm  də  maliyyə-büdcə  ekspertizası  ilə  əlaqədar  milli 
audit standartlarına uyğun olaraq dövlət büdcə vəsaitləri və digər dövlət 
vəsaitləri ilə maliyyə əməliyyatlarının aparılmasının, dövlət büdcəsinin 
və  büdcədənkənar  dövlət  fondlarının  (təxsisatlarının)  büdcələrinin 
icrasının, dövlət əmlakının idarə edilməsi və onun barəsində sərəncam 
verilməsinin qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydalara və müddətlərə 
uyğun  həyata  keçirilməsini  müəyyən  etmək  üçün  aparılan  nəzarət 
metodudur.
Audit Komitəsi (Audit Committee) – təsərrüfat subyektində yaradılan, 
daxili  audit  siyasətinin  və  strategiyasının  hazırlanması,  həyata 
keçirilməsi   və  auditor  nəzarətinin  təşkilinə  məsul  olan  struktur 
bölmədir.
Audit  standartları  (auditing  standarts)  –  hər  bir  institut  öz 
xüsusiyyətlərinə  və  tələblərinə  uyğun  təyin  edir,  daxili  auditorların 
missiyasının  imkanları  və  daxili  audit  funksiyasının  məqsəd 
və  prosedurları  beynəlxalq  daxili  audit  standartlarına  hörmətlə 
aparılmalıdır.
Avropa  Birliyi  agentlikləri  (EU  agencies)  –  Avropa  Birliyi  (AB) 
daxilində fərqli hüquqi səlahiyyətə malik və büdcə fəaliyyəti ilə məşğul 
olan, ciddi şərtlər altında nümayəndəlik prinsipi ilə fəaliyyət göstərən 
qurumlar. Onların növləri: 
– İcraedici agentliklər (Executive agencies) – AB Komissiyasının qərarı 
ilə yaradılmış, birbaşa AB büdcəsi ilə bağlı Birlik proqramının bütün və 
ya müəyyən hissəsini həyata keçirən agentliklərdir.
–  Ənənəvi  agentliklər  (Traditional  agencies)  – AB  Şurası  və Avropa 
Parlamenti  tərəfindən  yaradılmışdır.  Onlar AB  büdcəsindən  aldıqları 
qrantlarla  büdcənin  həyata  keçirilməsinin  müəyyən  məsələlərini  həll 
edirlər.
–  Milli  agentliklər  (National  agencies)  –  AB  büdcəsindən  aldıqları 
qrantla müəyyən məsələləri həll edirlər.
Avropa Kənd Təsərrüfatı Zəmanəti və Rəhbərlik Fondu (European 
Agricultural Guarantee and Guidance Fund) – Avropa ümumi kənd 
təsərrüfatı siyasətini maliyyələşdirən alətdir.

---

10
A
Avropa Mərkəzi Bankı (European Central Bank) – avrozonada milli 
çərçivələrdən  daha  yuxarı  səviyyədə  monetar  siyasət  aparmaq  üçün 
yaradılmış  təşkilatdır.  1998-ci  ildə  Frankfurtda  təməli  qoyulmuşdur, 
avrozonada  monetar  siyasət  məsuliyyətini  öz  üzərinə  götürəndən, 
1999-cu  il  yanvarın  1-dən  isə  tamamilə  istismara  verilmişdir.  AMB 
avronu  qəbul  edən  üzv  ölkələrin  milli  bankları  ilə  işləyir.  AMB-nin 
idarəedici şurasının tərkibi altı üzvdən, idarəedici şura və Avropa Pul-
Kredit İttifaqının üzvləri olan milli bankların idarəedicilərindən ibarətdir. 
AMB  avro  banknotlarının  buraxılmasında  yeganə  hüquq  sahibidir. 
AMB-nin məqsədləri Maastrixt müqaviləsinə və aşağıdakılara söykənir: 
qiymət  sabitliyini  qorumaq;  qiymət  sabitliyinə  tabe  olmaq;  ittifaqın 
ümumi iqtisadi siyasətinə dəstək vermək. 
Avropa  Pul-Kredit  İttifaqı  (European  Monetary  Union)  –  Maastrixt 
müqaviləsinin  şərtlərinə  uyğun  olaraq  avrozonanın  pul-kredit 
ittifaqının  yaradılmasını  və  vahid  valyuta  –  avroya  keçidi  nəzərdə 
tutan  proqramdır.  AB-nin  üzvlərinə  müəyyən  şərtlərə  münasibətdə 
kifayət  qədər  bir  nöqtədə  birləşmək  hüququ  verilir.  Bu  təşkilat  da 
milli  valyutaları  əvəz  edən  avro  –  vahid  valyuta  ilə  bağlı  imkanları 
birləşdirmək üçün yaradılmışdır. Üç ölkə – İngiltərə, Danimarka, İsveç 
bu ittifaqa qoşulmamışdır.
Avrovalyuta (eurocurrency) – xarici valyutalarla əhəmiyyətli miqyasda 
əməliyyatlar aparan ölkədən kənarda hərəkət edən ayrı-ayrı ölkələrin 
milli  valyutasıdır.  Misal  üçün,  dollar  ABŞ-dan  kənarda  avrodollar 
adlanır.
Avtonom investisiya (autonomous investment) – məhsul buraxılışının 
doğurmadığı  investisiya  hesab  olunur.  Belə  investisiya  misal  olaraq 
dövlətin  infrastruktura  qoyduğu  investisiya  və  firmaların  innovasiya 
fəaliyyəti ilə bağlı investisiyasını göstərmək olar.
Ayrılan  xərclər  (allocated  expenditure)  –  üzv  dövlətlərə  ayrıla  bilən 
AB  xərcləridir.  Ayrılmayan  xərclər  isə  xüsusən  üçüncü  ökələrdə 
benefisiarlara  ödənmiş  xərclərlə  əlaqəlidir.  Ölkə  tərəfindən  ayrılan 
xərclərin büdcə balansı qaydasında hesablanması zəruridir.
Azərbaycan Respublikasında büdcə sistemi (budget system of the 
Azerbaijan Republic) – Azərbaycan Respublikasında büdcə sistemini 
Azərbaycan  Respublikasının  dövlət  büdcəsi,  Naxçıvan  Muxtar 
Respublikasının büdcəsi və yerli büdcələr təşkil edir. Büdcə sistemi bu 
sistemə daxil olan büdcələrin vahid prinsiplər əsasında fəaliyyətinə və 
onların müstəqilliyinə əsaslanır. Büdcə sisteminin vahidliyi tənzimləyici 
mədaxil  mənbələrindən  istifadə  etmək,  məqsədli  büdcə  fondları 

---