M-61 I e. d prof., Zahid Fərrux Məmməd

 
32 
FƏS L 8.  NFLYAS YA,  DEFLYAS YA,  
STAQFLAS YA VƏ DEVALVAS YA 
 
qtisadi  ədəbiyyatda  inflyasiyanm  səbəbləri  haqqынda 
çeşidli  nəzəri  əsərlər  mövcuddur.  Bu  bölmədəən  çox  tanınan 
vəüzərində durulan nəzəri düşüncələrin təhlilini verəcəyik. 
rvinq Fişer. Mübadilə bərabərliyi, amerikalı iqtisadçı rvinq 
Fişer  tərəfindən  ortaya  atılmışdır.  Ən  sadəşəkli  ilə  MV=PT 
olaraq ifadə edilməkdədir (M-iqtisadiyyatdakı pul miqdarını, P-
qiymətlərin ümumi səviyyəsini, V-tədavüldə bulunan pulun təda-
vül  sürəti,  T-ticarət  əməliyyatlarına  mövzu  olan  toplam  mal  və 
xidmət miqdarını göstərməkdədir).Fişer «The parchasing power 
of  money»  adlı  məşhur  əsərində  pul  miqdarındakı  bir  artımın 
normal təsirinin, tamamən eyni nisbətdə olmaq üzrə qiymətlərin 
цmumi səviyyəsində yüksəliş formasında ortaya  çıxacağını qeyd 
etmişdir. Qısaca, pul miqdarındakı artma, ümumi qiymət səviy-
yəsinin  eyni  nisbətdə  yüksəlməsinə,  pul  miqdarındakı  azalma, 
qiymətin ümumi səviyyəsinin eyni nisbətdə düşməsinə səbəb olur. 
Keyns  məktəbinin  inflyasiya  haqqında  nəzəri  düşüncələrinin 
təhlili.  «General  Theory  of  Employment,  nterest  and  Money» 
adlıəsərində  miqdar  nəzəriyyəsinə  qarşı  bir  tutum  alan  Keyns 
iqtisadiyyat  əksik  məşğulluq  səviyyəsindəмювъуд  олдуьу  müd-
dətcə  pul  miqdarında  artım  məşğulluq  və  istehsal  səviyyəsinin 
yüksəldəcəyini,  tam  məşğulluq  səviyyəsinəçatdıqdan  sonra  isə, 
qiymətlərin pul miqdarı ilə eyni nisbətdə dəyişməsini ifadə etmiş-
dir.  Keyns  iqtisadiyyatda  işsizlik  mövcud  olduğu  müddətcə  pul 
miqdarındakı artımın, qiymətlər üzərində hər hansı bir  təsirinin 
olmayacağını və məşğulluğun yüksələcəyini, buna qarşılıq iqtisa-
diyyat tam məşğulluqa çatar çatmaz, əmək haqqı və qiymətlərin 
effektiv tələblərin artımı ilə yüksələcəyini ifadə etməkdədir.  qti-
sadiyyatda istifadə edilməyən gücü, çalışmaya hazır iş gücüмюв-
ъуд  олдуьу  müddətcə,  tələb  həcmindəki  genişləmə  təklifi  artır-
maqdadır. Keyns bu ehtimalı nəzərə alaraq boşəməyin tamamı-
nın  istehsalda  istifadəedildiyi  nöqtəyə  qədər,  pul  təklifindəki 

---

 
33
artımların  qiymətlərdən  çox,  məşğulluq  və  istehsalı  artıracağını 
qəbul  etməkdədir.  Tam  məşğulluğa  çatdıqdan  sonra  pul  miq-
darındakı artımın davam etməsinin sadəcə qiymətləri artıracağını 
söyləyən  Keyns  tam  məşğulluğu,  щягиги  inflyasiyanın  bir 
başlanğıc nöqtəsi olaraq qəbul etməkdə və beləliklə inflyasiyanın 
bir tam məşğulluq щадисяси görməkdədir. 
Keynsə görə məşğulluq və istehsalda artım olmadan, sadəcə 
qiymətlərin  yüksəlmə  durumu  inflyasiyanın  ən  açıq  bir 
göstəricisidir. 
Milton  Fridmеn.  Modern  miqdar  məktəb  nəzəriyyəsinin 
aparıcıüzvü M.Fridmen həm qiymət səviyyəsinin və həm də iqti-
sadi  fəaliyyət  səviyyəsinin,  gəlir  axımından  çox  pul  miqdarının 
müəyyən  etdiyini  irəli  sürmüşdür.  Fridmen  pul  miqdarındakı 
artımların məhdudlaşdırmaya yönəlik tədbirləri olmayan heç bir 
ölkənin  inflyasiyanı  durdurmaqda  uğur  əldə  edə  bilməyəcəyinə, 
ancaq  pul  miqdarındakı  artımların  düşük  səviyyədə  tutan  ölkə-
lərdə  qiymət  artımlarını  nəzarət  altında  olmadan  tutanların 
müəyyən  dərəcədə  problemi  həll  edəcəyini  açıqlamışdır.  Ümu-
miyyətlə,  pulun  dəyərinin  sabitliyini  saxlamada  ən  güclü  təsir 
vasitəsinin pul artımına nəzarətin olduğunu qeyd etmişdir. 
nflyasiyanın  mahiyyəti,  təzahürü  forma  və  növləri.  nflya-
siya əmtəə və xidmətlərə tələbin ümumi təklifdən artıqlığı mühi-
tində qiymətlərin artması və bunun da müqabilində pul vahidinin 
dəyərsizləşməsi prosesidir.  nflyasiya dinamik bir prosesdir. Belə 
ki,  iqtisadi  sahədə  baş  verən  dəyişikliklər  mütəmadi  olaraq 
büdcənin  tarazlığını  pozur.  Belə  bir  анda  əlavə  pul  emissiyası 
büdcə xərcləri  hesabına  maliyyələşdirilən  tədbirlər üçün  ən asan 
vəsait  mənbəyi  olur.  Bu  proses  öz  növbəsində  dövriyyədə  olan 
pulun miqdarını artırır, qiymətlərin ümumi səviyyəsini yüksəldir, 
yəni,  inflyasiya  proseslərini  daha  da  gücləndirir  və  nəticədə 
büdcənin tarazlığı yenidən pozulur.  qtisadçılar inflyasiyanın bir 
çox çeşidlərindən bəhs edirlər. Bunlardan ən çox söz ediləni xərc 
inflyasiyası,  tələb  inflyasiyası,  əmək  haqqına  баьлы  inflyasiya  və 
xarici  aləmdən  yansıyan  inflyasiya  çeşidləridir.  nflyasiyanın 
meydana  gəlmə  səbəb  və  təzahür  formaları  aşağıdakılardır:  St-

---

 
34 
ruktur  inflyasiya,  tələb  və  təklif  arasındakı  uyğunsuzluqdan 
йаранан  inflyasiya  və  pul  təkliflərindəki  ifrat  artımın  törətdiyi 
inflyasiya.Struktur inflyasiyanыn təzahür formaları aşağıdakılarla 
özünü  göstərir:    əhalinin  gündəlik  istehlak  mallarına  tələbatı  sü-
rətlə artaraq genişlənməkdədir. Lakin bu fıziki tələbatı qarşılaya-
caq kənd təsərrüfatı və sənaye malları kifayət edən istehsal olun-
mursa  ölkədə  qiymətlərin  strukturu  pozulmağa  başlayacaq  və 
inflyasiya baş verəcəkdir. Büdcə kəsirləri və borclarının artması, 
bu borclarıödəmək üçün Mərkəzi Bankdan istifadə olunması və 
xərclərin istehsala yönəldilməməsi qısa müddətdə pula olan tələbi 
də  artıracaqdır.  Bazar  iqtisadiyyatışəraitində  qiymət  sahəsində 
mühüm  struktur  problemlərdən  biri  də  inhisarçı  müəssisələrin 
varlığıdır.  qtisadiyyatda o müəssisələr inhisarçı hesab olunur ki, 
hər  hansıərazidə  müəyyən  məhsulun  tək  istehsalçısı  olur  və  bu 
ərazidə  həmin  məhsulu  əvəz  edə  bilən  digər  məhsullar  istehsal 
olunmur. Bununla da istehsalçı alıcılara malları istədiyi qiymətə 
sata bilər.  
nflyasiyanın  əsasını təşkil edən  digər  bir səbəb də iqtisadi 
resursların ədalətli bir şəkildə paylanmaması və ya onlardan iqti-
sadiyyatda lazımi səviyyədə istifadə edilməməsidir. Xarici ticarət 
kəsirlərini  təşkil  edən  idxalatla  ixracat  arasındakı  böyük  fərq 
ixracatın  həcmini  azaltmaqda,  istehsal  üçün  lazımi  texnologi-
yanın və malların alınmasını asanlaşdırır. Nəticədəölkənin daxili 
istehsalı daha da zəifləyir və struktur problemiни daha da kəskin-
ləşdirir.  nflyasinı törədən ən vacib struktur səbəblərindən biri də 
büdcə kəsirləridir. Məcmu tələbdəki dəyişiкiklər, alış xərclərində, 
sərmayələrdə,  hökumət  xərclərində,  ixracatdakı  artımlar  və  ya 
vergilərdəki  azalışlar  məcmu  tələbin  artmasına  səbəb  olan 
amillərdir. 
Tələb inflyasiyasıisə iqtisadiyyatdakı nominal gəlirin (pulla 
ifadəsi)  o  iqtisadiyyatdakı  real  gəlirdən  (istehsal  edilən  mal  və 
xidmətdən) daha çox olması halında görülən inflyasiya forması-
dır.  Tələb  inflyasiyasıiqtisadiyyatda  məcmu  təklifиn  sabit  qal-
masışəraitində məcmi tələbin artmasından və ya istehsalın artım 
sürətinin tələbin artım sürətindən aşağı olmasından ortaya çıxır. 

---