M ətbuat: millətin dili, gücü və güzgüsü 2011-2017-ci ILL
Yüklə 5,1 Mb. Pdf görüntüsü
|
560
“Füyuzat”ın iki yazarı haqqında orijinal tədqiqat Proqramına, turançılıq, türkçülük ideyasına, dilə, dinə, sənətə, ədəbiyyata münasib ətinə, mühərrirlərinin əqidəsinə, onların cəmiyyət həyatında tutduğu mövqeyin ə, ictimai rəyin, milli şüurun formalaşmasında oynadığı roluna görə Az ərbaycan mətbuat tarixində ən çox və ən kəskin tənqidə məruz qalan, eyni zamanda el ə yuxarıda sadaladığımız cəhətlərinə görə həm də, şəninə ən çox tərif söyl ənilən dövrü nəşrlərdən biri və bəlkə də birincisi türk-islam dünyasının parlaq z əka və əməl sahiblərindən Əli bəy Hüseynzadənin baş redaktorluğu və Hacı Zeynalabdin Tağıyevin maddi köməyi ilə 1906-cı ilin noyabrından 1907-ci ilin noyabrınadək Bakıda buraxılan ədəbi, fənni, siyasi, ictimai, müsəvvər, həftəlik m əcmuəyi-islamiyyə “Füyuzat”dır. Sovet hakimiyyəti illərində, bir qədər də d əqiqləşdirsək, ötən əsrin otuzuncu illərindən sonra “Füyuzat” və füyuzatçılar düşmən elan olundu və məcmuəyə kəskin hücumlar başlandı. Tanınmış bir ədəbiyyatşünas alimin “Füyuzat”a ünvanladığı “Sinfi mübarizədə-əksinqilabçı, milli m əsələdə pantürkist, mədəniyyət sahəsində kosmopolit, dinə münasibətdə- ortodoks islamp ərəst” fikri- damğası sovet dövrünün məcmuəyə münasibətini tam əks etdirir. 1991-ci ild ə Azərbaycan müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra “Füyuzat”a və füyuzatçılara münasibət dəyişdi və bu zəngin xəzinə milli- mənəvi irsimizin, m ədəni sərvətimizin mənbəyi kimi yeni dövrün tələblərinə uyğun tədqiqata cəlb olunmağa başlanıldı. Vaxtı ilə Cəlil Məmmədquluzadə, Əlabbas Müznib, M əhəmməd Hadi, Abbas Səhhət, Abdulla Şaiq, Məmməd Səid Ordubadi, Qafur R əşad tərəfindən yüksək qiymətləndirilən məcmuə müstəqillik illərində Rəfiq Z əka, Yaşar Qarayev, Kamal Talıbzadə, Əziz Mirəhmədov, İsa Həbibbəyli, Şamil V əliyev, Xeyrulla Məmmədov, Rasim Kamaloğlu (Mirzəyev), Kamil Vəliyev, Az ər Turan, İslam Ağayev kimi görkəmli alimlərin tədqiqatlarında layiqli dəyərini almışdır. Filologiya elmləri namizədi Ofelya Bayramlı 2006-cı ildə, obrazlı ifadə il ə desək, öz adını əbədi olaraq “Füyuzat” tarixinə yazdırdı: məcmuənin tam 561
m ətninin ərəb əlifbasından latın əlifbasına transliterasiyasını ön sözlə birlikdə hazırlayıb çap etdirdi. Mövcud tədqiqatlar məcmuə və füyuzatçllarla bağlı bütün suallara cavab veril diyni, qaranlıq məqamların tamamilə işıqlandırıldığını, m əcmuənin, onun mühərrilərinin irsinin hərtərəfli və tam şəkildə tədqiq olunduğunu, dəyərləndirildiyini iddia etməyə əsas vermir. Görkəmli ədəbiyyatşünas, fədakar elm və dövlət xadimi prof. Vilayət Quliyevin bu yaxınlarda işıq üzü görən “Füyuzat”ın iki yazarı” adlı monoqrafiyası (Bakı, “Elm v ə təhsil” nəşriyyatı, 2017, 224; prof. Asif Rüstəmlinin elmi redaktorluğu ilə) fikrimiz ə ciddi əsasdır. “Füyuzat” m əcmuəsinin ilk nömrəsinin çapdan çıxmasının 110 illiyinə ithaf olunmuş kitaba akademik İsa Həbibbəyli “Ədəbiyyatşünaslıq andına sədaqət” adlı ön sözünd ə monoqrafiyanı “ciddi, düşündürücü və əhəmiyyətli bir elmi əsər” , “oxunaqlı və təsirli bir “JZL”, “Füyuzat”ın fəal əməkdaşlarından Həsən Səbri Ayvazovun v ə Əhməd Kamalın həyat və yaradıcılığına həsr olunmuş “həm də tale romanı olan orijinal bir tədqiqat” adlandırır. Onlarca möt əbər mənbəyə, tarixi sənədlərə, məqalə və kitablara istinad edil
ərək qələmə alınmış “Füyuzat”ın iki yazarı” kitabında əslən Krım yarmadasının Alupka q
əsəbəsindən olan milli ədəbiyyat və ictimai-siyasi fikir tarixində, yazıçı, dramaturq, publisist, t ərcüməçi, ədəbiyyatşünas alim, dövlət xadimi və diplomat kimi parlaq iz buraxmış Asan Səbri Ayvazov (1878-1938) və Osmanlı ordusunun miralayı Əhməd Rasimin oğlu, türk publisisti, şair, tənqidçi, pedaqoq, gənc türklər h ərəkatının tanınmış simalarından Əhməd Kamal Akünalın (1873-1942) həyat və yaradıcılığı, xüsusi ilə onların “Füyuzat” məcmuəsindəki fəaliyyəti yüksək peşəkarlıqla hərtərəfli və dərindən araşdırlır. Dövrün 30 nəfərə yaxın görkəmli xadiminin, o cüml ədən Krımdan, Türkiyədən, İrandan olan yazıçı, şair və publisistin d ə əməkdaşlıq etdiyi “Füyuzat” məcmuəsindən prof. Vilayət Quliyevin m əhz Krımlı Asan Səbri Ayvazovun və Türkiyədən olan Əhməd Kamal Akünalın həyat və yaradıcılığından bir kitabda bəhs etməsi təsadüfi deyil, çox 562
t əbiidir. Əvvəla, xarici ölkələrdən “Füyuzat”la əməkdaşlıq edənlərin ən fəalları el ə Asan Səbri Ayvazov və Əhməd Kamal Akünal olmuşlar. A.S. Ayvazovun m əcmuənin işıq üzü görən 32 nömrəsində 24 (!), Əhməd Kamalın “Füzuzat”la 5 aylıq əməkdaşlığı dövründə 13 məqaləsi, 5 şeiri dərc edilmişdir! Onlar Əli bəy Hüseynzad ə ilə birlikdə məcmuənin istiqamətini yönləndirən, əsas ağırlığını üz ərinə götürən ədəbi simalardır. Bu iki publisistin yaradıcılıq və tale yolları da bir-birin ə bənzəyir. Görünür, bütün bu amillər tədqiqatçını iki görkəmli qələm ustasının həyat və yaradıcılıq yolunu bir kitabda, akademik İsa Həbibbəylinin t əbirincə desək, “elm ağırlıqlı JZL”də birləşdirməyə sövq etmişdir. Monoqrafiya “Asan S əbri Ayvazov” və “Əhməd Kamal” adlı iki hissədən ibar ətdir. Krımlı yazarın çətin keçən uşaqlıq həyatı, boya-başa çatdığı mühit, g əncliyinin İstanbul dövrü barədə kifayət qədər məlumat verdikdən sonra t ədqiqatçı yazır ki, ictimai-siyasi proseslərə fəal qoşulan H.S. Ayvazov ekən yaşlarından mətbuatla da əməkdaşlıq etməyə başlamış, Qahirədə çıxan “Müvazene”, “Türk” v ə Baxçasarayda buraxılan “Tərcüman” qəzetlərində m əqalələrlə çıxış etmişdir. Hasan Səbri Ayvazovun fikri inkişafında, məsləyinin formalaşmasında İsmayıl Qaspiralı, Əlimərdan bəy Topçubaşov, Əli bəy Hüseynzad ə, Əhməd bəy Ağayev kimi xadimlər, XX əsr Azərbaycan ədəbi, m ədəni mühiti, mətbuatı mühüm rol oynamışdır. Prof. Vilayət Quliyev Hasan S əbri Ayvazovun müasirləri, yaradıcılığındakı başlıca mövzular, publisistin s ənətkarlıq məharəti, məqalələrinin dil, üslub rəngarəngliyi, oxucuların beyninə və hissl ərinə təsir etmək bacarığı barədə məhəbbətlə söz açır, yazılarından sitatlar g ətirərək fikir və mülahizələrini əsaslandırır. Hasan Səbri Ayvazovun türkçiliyə, Az ərbaycan mədəniyyətinə, mətbuatına, “Həyat”ın və “Füyuzat”ın ideallarına bağlılığını, mehr-məhəbbətini, heyranlığını duymaq, hiss etmək üçün onun “Füyuzat”ın 2-ci nömrəsində “Həyat”ın qürubundan və “Füyuzat”ın tüülundan hasil olan t əəssüratım”, 6-cı nömrəsində “Krımlılar nə üçün tənqid edilmiyor” adlı məqalələrini və Türkiyəli tanınmış tədqiqatçı Ömər Özcan tərəfindən tapılan
Yüklə 5,1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|