M ətbuat: millətin dili, gücü və güzgüsü 2011-2017-ci ILL
Yüklə 5,1 Mb. Pdf görüntüsü
|
563
Əli bəy Hüseynzadəyə Krımdan ünvanlandığı məktubu oxumaq kifayətdir. “H əyatın” bağlanmasına dərindən kədərlənən, “Füyuzat”ın tüüluna bütün varlığı il ə sevinən Hasan Səbri Ayvazovun duyğularının tərcümanı kimi V. Quliyev yazır: “Özünü yetim qalmış hiss edən, səsini, sədasını, fəryad və fəğanını insanlara çatdırmaq imkanını itirdiyindən, hüzn və ələmə qapılan Asan Səbri belə üzücü ab- havada g ələcəyə ümidlə baxa bilmək üçün bir səbəb, vəsilə tapdığına sevinirdi. H əmin səbəb “Həyat”ın yerinin boş qalmaması, onun ardıcılı, varisi kimi ədəbi- b ədii və fəlsəfi ağırlıqlı “Füyuzat”ın meydana çıxaraq əvvəlki dəsti-xətti, əski milli maarifçilik missiyasının davam etdirməsi, üstəlik, bəzi məsələlərdə ortaya daha güclü v
ə səbatlı mövqe qoyması ilə bağlı idi”. ədəbiyyat tarixinə, həm də nasir və dramaturq kimi düşən Hasan Səbri Ayvazovun bu istiqam ətdəki fəaliyyətinə diqqəti çəkən Vilayət Quliyev onun “Füyuzat” m əcmuəsində dərc olunmuş “Nədən bu hala qaldıq” üç pərdəli pyesinin mövzu v
ə sənətkarlıq problemlərindən də bəhs edir. Təqdirəlayiqdir ki, V. Quliyev Hasan S
əbri Ayvazovun “Füyuzat” bağlandıqdan sonrakı taleyini də izləməkdə davam edir, onun Krımdakı pedaqoji fəaliyyətindən, Misirə, Moskvaya, İsveçrəyə s əfərlərindən, İsmayıl Qaspiralının vəfatından sonra “Tərcüman”a, eləcə də “Mill ət” qəzetlərinə redaktorluğundan, Krım Xalq Cümhuriyyətinin qurulmasında f əal iştirakından, Krım Parlamentinə rəhbərliyindən, 1922-ci ildə Krımda baş verən d əhşətli aclığın arada qaldırılması məqsədi ilə yardım üçün Türkiyəyə getm əsindən, 1926-cı ildə Bakıda Türkoloji qurultayın işində fəaliyyətindən kifay ət qədər əhatəli məlumat verir.
Krımda bolşeviklərin hakimiyyəti bərpa olunduqdan sonra baş verən ictimai- siyasi prosesl ər, təbəddülatlar Hasan Səbri Ayvazovun dünyagörüşünə, f əaliyyətinə və düşüncə tərzinə də təsirsiz ötüşmür. Vilayət Quliyev əski “Füyuzat”çının şübhə, tərəddüd və qorxularla dolu həyatındakı dəyişiklikləri, iztirab, üzüntü v ə sıxıntıları, xilas üçün dostlarından dönə- dönə və acizanə, çarəsiz imdad v
ə yardım diləməsini mövcud rejimin təbiəti ilə məharətlə əlaqələndirir və 564
qeyd edir ki, 16 il davam ed ən təqib və təzyiqlər məntiqi sonluqla bitir, 1937-ci iln aprelin 5-d ə Krım –tatar ədəbiyyatının canlı klassiki Hasan Səbri Ayvazov h əbs olunur. Zindanda ona həbsxana qeydləri yazmaq üçün “münasib şərait” ya radılır və o, bir çox hallarda həyat və yaradıcılıq kredosu ilə uyuşmayan xatir ələrini yazmağa məcbur edilir. Bir il sonra – 1938-ci il aprelin 17- də 60 yaşının tamamına bir neçə gün qalmış güllələnir. Vilay ət Quliyevin yazdıqlarına əsasən Hasan Səbri Ayvazovun yaradıcılığını 4 dövr
ə bölmək olar: “Füyuzat”a qədərki, “Füyuzat”, 1937-ci il həbsinə qədərki və h əbsxana dövrü. Monoqrafiyanın əvvəlində Vilayət Quliyev haqlı olaraq belə bir fikir ir əli sürür ki, ədəbiyyat və mədəniyyətimizə xidmət edən, onu bəlli bir ölçüdə z ənginləşdirən ədəbi simaların, o cümlədən qədirşünaslığı ilə seçilən, m ədəniyyətimizin zənginliyinə və uğurlarına heyranlığını gizlətməyən Hasan Səbri Ayvazov un şəxsiyyət və yaradıcılığının Azərbaycan ədəbiyyatı konteksində əhatəli öyrənilməsinə, qarşılıqlı əlaqələrini, ədəbi irslərini müqayisəli araşdırmağa ehtiyac var. Düşünürəm ki, sanballı tədqiqat əsəri ilə Vilayət Quliyev örnək addım atmışdır və bu istiqamətdə daha dərin və əhatəli tədqiqatlar aparılmalıdır. Hasan S əbri Ayvazovla bağlı V. Quliyev əsərin sonunda indiyə qədər adı İsmayıl Qaspiralı ilə bir sırada Krım-tatar ədəbiyyatının klassikləri sırasında ç əkilən Asan Səbriyə formal bəraət verilmədiyini qeyd edir və yazır ki, əslində is ə onu və yüz minlərlə insanları məhvə sürükləyən sovet rejiminin özü biabırçı şəkildə tarixin arxivinə atıldığından, belə bəraətə indi ümumiyyətlə, lüzum qalmayıb. Bu sətirləri oxuyarkən xatırlayıram ki, bir neçə il əvvəl- 1937- ci il repressiya qurbanları haqqında məqalə yazarkən biz də eyni ürəkağrıdıcı m əlumatla rastlaşmışdıq: Ömər Faiq Nemanzadə başda olmaqla bu qəbildən bir neç ə tanınmış xadimimiz də bu günədək bəraət almamışdır...
Qeyd etdiyimiz kimi, monoqrafiyanın 2-ci hissəsində “Osmanlı türklərinin ən mük əmməl mühərrir və şairlərindən” (Əli bəy Hüseynzadə) Əhməd Kamalın h əyat və yaradıcılığından söz açılır. Səriştəli tədqiqatçı Vilayət Quliyev Əhməd 565
Kamalın Bakıya gəlişinədək həyat və fəalliyyətinə nəzər salır, ilk təhsili və ilk yaradıcılıq nümunələri barədə məlumat verir, Sultan istibdadına qarşı mübariz
əyə qoşulduğunu, bunun nəticəsi kimi bir müddət mühacir həyatı yaşamağa məcbur olduğunu, nəhayət Əli bəy Hüseynzadənin dəvəti ilə “Füyuzat”da işə başladığını, məcmuə qapandıqdan sonra Balaxanıda pedoqoji f əaliyyətlə məşğul olduğunu təfsilatı ilə yazır. Yeri gəlmişkən, qeyd olunmalıdır ki, Vilay ət Quliyev Ankaradakı Qazi Universitetinin dosenti Metin Kayahan Özgilin Əhməd Kamalın irsi ilə bağlı tədqiqatlarını təqdir edir, onun qələmə aldığı “Son Jon Türk Kalesi Ahmed Kamal Akünal” adlı əsərini (İstanbul, 2010, Kitab evi yayınları, 436 səh.) yüksək dəyərləndirir, eyni zamanda müəllifin müəyyən mülahiz
ələri, tarixi həqiqəti əks etdirməyən fikirlərinini tutarlı mənbələrlə inkar edir. Əhməd Kamalın “Füyuzat”a dəvəti, onun məcmuədə iştirakı olmadığı dövrl ərdə “Füyüzat”ın maraqsız və solğunluğu, Əhməd Kamalın həbsinin Az ərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentində “İttihad” fraksiyasının rəhbəri doktor Qara b əy Qarabəyovun xəyanəti ilə əlaqələndirilməsi kimi məsələlərdə V. Quliyev Kayahan Özgülün iddiaları ilə razılaşmadığını bildirir və mülahiz
ələrini əsaslandırır. “Füyuzat”da h əm şair, həm də publisist-tənqidçi kimi çıxış edən Əhməd Kamalın yaradıcılığından söz açan V. Quliyev göstərir ki, şairin məcmuədə dərc olunan poetk nümun ələri daha çox fərdi həyəcan və duyğularının ifadəsi təsiri bağışladığından, ictimai məna kəsb etmədiyindən, xüsusən isə dilinin ağırlığından şeirlərinin oxucu dairəsi məhdud idi. Bununla belə, tədqiqatçının fikrincə, şairin “Füyuzat”ın 18-ci nömrəsində “Gözəlim, açma maziyi” misraları ilə Şekspirin bir sonetin
ə yazdığı nəzirə Azərbaycan ədəbiyyatında yeni hadisə olmaqla yanaşı, Fars poeziyasında da bu janrın yaranmasına zəmin olmuşdur: Səid Səlmasi bu nümun ədən təsirlənib fars dilində bir sonet yazmışdır. Əhməd Kamalın publisistikasını gözdən keçirən Vilayət Quliyev onun Əli bəy Hüseynzad ənin yazdığı “Qaf və Simurq” məqaləsindən təsirlənərək qələmə aldığı Yüklə 5,1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|