M. M. Musayev

 

286 

C.  Mikromətn  və  ya  mürəkkəb  sintaktik  bütöv  örnəyində. 

Sintaktik  paralellәrlә  ilk  ümumtürk  poetik-folklorik  mәtninin  dialoji-

çәrçivәli  örnәklәri  qurulur.  Əsl  ümumtürk  mәtninin  sözügedәn  örnәklәri 

dә  hәm  bәşәri  svilizasiya,  hәm  dә  türk-islam  mәdәniyyәti  özәlliklәrini 

ehtiva  edәn  üst  qavramlara  bağlı  olaraq  özünә  mәxsus  konseptual-

linqvistik  quruluşları  ilә  gerçәklәşir.  Mәsәlәn,  dostluq  vә  dostluqda 

sәdaqәt  qavramı  epik  mәtnlәşmәdә  komponentlәri  sintaktik  paralellәrlә 

qurulan mikromәtn örnәyinin dialoji-çәrçivәli sintaktik quruluşu ilә  ifadә 

olunur:  

ıı a. -Qazana mәn asi olmazam deyib and içdi — söylәdi, aydır: 

Mәn Qazanın ne’mәtini çox yemişәm, 

Bilmәzsәm gözümә dursun! 

Qaraqoçda qazılıq atına çox minmişәm. 

Bilmәzsәm mana tabut olsun! 

Yaxşı qaftanların çox geymişәm, 

Bilmәzsәm kәfәnim olsun! 

Ala barigah otağına çox girmişәm.  

Bilmәsәm mana zindan olsun! 

Mәn Qazandan dönmәzәm, bәlli bilgil! – dedi (Araslı 1978: 155-

156). 

ıı  b.  Beyrek:  “Hoş,  ola!”  dėdi.  Atın  çekdiler  bindi,  kırk  yigidilę 

Aruzuŋ  ėvinę  geldi.  Taş  Oġuz  begleri  otururiken  girib  selām  vėrdi. 

Beyregę  Aruz  eydür:  “Bilürmisin  seni  neyę  kıġırduk?”  Beyrek  eydür: 

“Neyę kıġırduŋuz?” Aruz eydür: Heb şol oturan begler Kazaną āsī olduk, 

and  içdük.”  Mushaf  getürdiler:  “Sen  dahı  and  iç”  dėdiler.  “Kazaną  men 

āsī olmazam” dėyü and içdi. Soyladı, eydür:  

“Men Kazanuŋ nimetini çok yėmişem, 

bilmezisem gözümę tursun. 

Kaząġucdą każılık atıną çok binmişem, 

bilmezisem maŋa tābūt olsun. 

Yahşı kaftānların çok geymişem,  

bilmezisem kefenüm olsun. 

Alą bārgāh otaġıną çok girmişem,  

bilmezisem maŋa zindān olsun. 

Men Kazandan dönmezem, bellü bilgil” dėdi…(Tezcan 2001). 

 Azәrbaycan  türkcәsinә  uyğunlaşdırılmış  olan  iia.  vә  orijinal  iib. 

kimi  ümumtürk mәtni örnәklәrindә qafiyәlәnmәnin vә ritmik ifadәnin bir 

dil-işlәnilmә vasitәsi olaraq qurulması heca vәznli epik-lirik şerimizin vә 

---

 

287 

ya xalq mahnılarımızın vә bayatılarımızın poetik şәkillәnmәsindәn öncәki 

mifoloji  epoxya  vә  sözügedәn  dövrdәn  qopuz-dastan  anlatımı  çağına 

keçid  dönәminә  tәsadüf  edir.  Buna  baxmayaraq,  sözügedәn  poetik-folk-

lorik  qafiyәlәnmә  sistemi  epik  xarakterli  dastan  anlatımında  hәlә  günü-

müzdә dә öz işlәkliyini qoruyub saxlamaqdadır. Qeyd olunmalıdır ki, belә 

bir  poetik-mәtnlinqvistik  quruluş  әn  qәdim  ümumtürk  mәtninin  ritmik 

hecalı şeir sistemi ilә tәşkil olunmuşdur. Mәtndәki 1, 3, 5, 7 vә 2, 4, 6, 8-

ci misralar bir-biri ilә hәmqafiyәdir. Birincilәrdә 10-14, ikincilәrdә isә 9-

10  heca  vardır.  Sözügedәn  şeir  parçasındakı  birinci  misralar  eyni 

qrammatik  quruluşda  vә  oxşar  bir  leksik  tәrkibdә  vә  ikinci  misralar  da 

eyni  bir  qrammatik  quruluşda  vә  oxşar  bir  leksik  tәrkibdә  müәyyәn-

lәşdirilә bilәn sintaktik paralellәrdәn ibarәtdir. Hәr biri bir beyt kimi mü-

әyyәnlәşdirilә  bilәn  1,  2;  3,  4;  5,  6;  7,  8-ci  misralar  isә  ayrılıqda 

asimmetrik  formalı,  koordinativ-şәrt  vә  sәbәb  mәnalı  MC  sәviyyәsindә 

gerçәklәşәn mikromәtn komponentlәridir. 

Yuxarıda sözügedәn beytlәri tәşkil edәn birinci misralar sintaktik 

paralellәr  olaraq  tәkrar  olunan  iki  komponentli  mikromәtnlәrin  vә  ya 

klassik  terminologiya  ilә  ifadә  etsәk,  qarışıq  tipli  tabeli  mürәkkәb 

cümlәlәrin baş cümlәsidir. İkinci misralar vә ya budaq cümlәlәr birincilәri 

bütövlükdә  tamamlayır  vә  poetik  anlatımda  onların  sәbәb  mәnalı  bir 

nәticәsi  kimi  ortaya  çıxır.  Sözügedәn  sintaktik  konstruksiya  adi  danışıq 

dilindә  bütövlükdә  koordinativ-sәbәb  mәnalı  MC  olaraq  belә  bir  üslubi-

sintaktik quruluşda işlәnilәcәkdi: “Əgәr bilmәzsәm, gözümә dursun, çünki 

mәn Qazanın nemәtini çox yemişәm”. Buradakı budaq cümlәlәr ayrılıqda 

koordinativ-şәrt mәnalı MC kimi dә qiymәtlәndirilә bilәr. Çünki, onlarda 

sintaktik  paralellәr  olaraq  işlәnilәn  “bilmezisem”  komponentlәri  budaq 

cümlәdir.  “Gözümę  tursun,  maŋa  tābūt  olsun,  kefenüm  olsun,  maŋa 

zindān olsun” sintaktik paralellәri isә hәmin mürәkkәb cümlә növündә baş 

cümlә vәzifәsini daşıyır. Mәtn-şeir parçasındakı 1, 3, 5, 7 vә 2, 4, 6, 8-ci 

misralar sintaktik paralellәrlә simmetrik olaraq qafiyәlәnir. 1, 2; 3, 4; 5, 6; 

7, 8-ci beytlәri tәşkil edәn misralar isә MC baş vә  budaq cümlә kompo-

nentlәri  ilә  asimmerik  olaraq  ifadә  olunur.  Belәliklә,  sözügedәn  poetik-

folklorik mәtnin sintaktik paralellәrlә ifadә olunan komponentlәri sintaq-

matik olaraq sıralanır. 

Sözügedәn  poetik-folklorik  mәtndә  Beyrәkin  dialoq  nitqi 

şәklindәki sintaktik-çәrçivәli cavablandırması ilә bütövlükdә dostluq qav-

ramı ifadә olunur. Burada Türklük fenomenini tәşkil edәn әn әsas qavram-

lardan birinin vә ya onun dosta sәdaqәt  “teması vә konkret mözusu”nun 

---

 

288 

(Aktaş  2009:  32)  ayrıca  olaraq  mәtnlәşmәsi  poetik-folklorik  anlatımla 

gerçәklәşir.  Türk-islam  mәdәniyyәtinә  bağlı  “Tanrı  haqqı,  axirәt,  qәdәr, 

qonşuluq  әlaqәlәri,  ailә,  bakirәlik,  qәhrәmanlıq,  yol, sevgi,  qonaqpәrvәr-

lik,  nifrәt”  kimi  digәr  qavramlar  da  ümumtürk  mәtninin  poetik-folklorik 

tәhkiyәsindә geniş yer tutur. Belә bir mәtnlәşmә vә ya diskursiv anlatım 

isә  türkcә  olaraq  konseptual-linqvistik  sәciyyәli  mikro-  vә  makromәtn 

komponentlәrinin  çәrçivәli-sintaktik  sıralamalrı  vә  sintaktik  paralellәrlә 

qurulur.   

Ç.  İniversiyalı  ümumtürk  mətni  örnəyində.  Normal  bir  anla-

tımda vә ya danışıq ortamında işlәnilәn cümlәlәri tәşkil edәn sintaktik va-

hidlәr  ümumtürk  mәtnindә  әsasәn  “mübtәda-tәyin-tamamlıq-zәrflik-xә-

bәr” sırası ilә sıralanır. Mürәkkәb cümlәnin baş vә budaq cümlәlәri subor-

dinativ-,  koordinativ-  vә  korrelyativ-sintaktik  tabelilik  әlaqәlәrinә  görә 

kontekstual  olaraq  müәyyәnlәşәn  pre-,  inter-  vә  postpozisiya  mövqe-

lәrindә gәlir. Mәtn sintaksisi komponentlәri tәşkil edәn cümlәlәr vә digәr 

sintaktik  vahidlәrin  mikromәtndә  vә  ya  mürәkkәb  sintaktik  bütövlәrdә 

ardıcıl vә bir-birinә bağlı olaraq sıralanmasına görә müәyyәnlәşir. Belә bir 

ardıcıl  vә  iyerarxik  sıralanma  isә,  yuxarıda  göstәrildiyi  kimi,  öngöndә-

rimlilik, altgöndәrimlilik, eşgöndәrimlilik ifadә edәn vasitәlәrlә müәyyәn-

lәşәn  struktur,  semantik  vә  funksional  әlaqәlәrә  әsasәn  gerçәklәşir. 

Ümumtürk  mәtnindә  inversiya  hadisәsi  hәm  sadә  vә  mürәkkәb  cümlә, 

hәm  dә  mәtn  vә  mürәkkәb  sintaktik  bütövlәrdә  komponentlәrin  normal 

yerlәrinin dәyişmәsi vә ya tәrsinә sıralanması ilә müşahidә olunur. Sadә 

cümlәlәrdә әn çox mübtәda vә xәbәrlәrin yerlәri dәyişir. Mәsәlәn, cümlә-

nin mübtәdası sonda, xәbәri öndә gәlir. Mürәkkәb cümlәlәrdә gerçәklәşәn 

inversiya hadisәsi, dәrs vәsaitinin öncәki fәsillәrindә göstәrildiyi kimi, әn 

çox  üslubi-sintaktik  variantlar  olaraq  ortaya  çıxır.  İnversiya  ümumtürk 

mәtnindә sintaktik paralellәr, parselyatiklәşmә, kalambur (söz oyunu) vә 

s.  dil-nitq  vasitәlәri  kimi  asimmetrik-sintaktik  bir  hadisә  olaraq 

dәyәrlәndirilir.  Sözügedәn  dil-danışıq  hadisәsi  konkret  danışıq-ünsiyyәt 

ortamlarında danışan-dinlәyәn sәciyyәli vә bilavasitә projeksiyalı söylәm-

diskurs  mәtnlәrindә  ortaya  çıxır.  Yazılı  mәtnlәrdә  isә  inversiya  yazıçı-

oxucu  vә  bilvasitә  projeksiyalı  mәtn  düzәltmә  şәrtlәrinә  bağlı  olaraq 

müәyyәnlәşir. Ənәnәvi qrammatikada istәr inversiyadan, istәrsә dә digәr 

asimmetrik-sintaktik  hadisәlәrdәn  daha  çox  üslubi-qrammatik  vasitәlәr 

olaraq  üslubiyyatda  bәhs  edilir.  Müasir  mәtn  sintaksisi  vә  ya  qrammati-

kası fәnnindә isә sözügedәn dil-danışıq hadisәlәri vә inversiya artıq sözün 

geniş anlamında konseptual- vә kontekstual-linqvistik özәlliklәri ilә geniş 

---