M. M. Musayev
Yüklə 3,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Elə adamlar ki, paşalara, xotkarlara qan uddura bilsin
- Elə poeziya ki, bir yel kimi ötüb keçməsin, həmişə öz ətrini, təravətini saxlasın
- 4.2.1. Türkiyə və Azərbaycan türkcələrinin ədəbi-bədii mətnlərində parselyatikləşmə
- Türkiye’de bir yılda dört mevsimi de yaşıyoruz. İlkbahar, yaz, sonbahar ve kış
- Türkiyədə bir ildə dörd mövsümü də yaşayırıq. Yaz, yay, payız və qış.
- Zafer
292
formalaşmaların sadә analoqlarındakı kimi, yarımçıq cümlә quruluşunda olur. Ancaq “mürәkkәb parselyasiya”ya uğramış komponentlәr bazis- cümlәlәrlә birlikdә, quruluşca sadә olan uyğun analoqlardan mәtnling- vistik quruluşu baxımından fәrqlәnir. Onlar, sözügedәn mәtnlәşmә prose- sindә sıradan söylәm//cümlә deyil, sözün tam mәnasında frazadanböyük vahidlәr vә ya mürәkkәb sintaktik bütövlәr sәviyyәsindә özünü göstәrir; mәs.: Koroğluya özü kimi fәndgir adamlar lazımdı. Elə adamlar ki,
miyyәtlә, şeir deyil, zәmanәmizin, hәyatımızın problemlәri ilә ayaqlaşan, onun inkişafına tәkan verәn, böyük ideallarımızı vәsf edәn, insanları ucaldan poeziya lazımdır. Elə poeziya ki, bir yel kimi ötüb keçməsin, həmişə öz ətrini, təravətini saxlasın (“Kommunist” qәzeti, 12 yanvar 1985-ci il, s.4). Sintaksisin petpospektiv istiqamәtdә tarixi-müqayisәli tәdqiqi qәdim dilin bütün sәviyyәlәrdәki apxetiplәrinin uyğun modellәrini bәrpa etmәyә kömәk edә bilәr. Bu isә hәm hәr bir türk yazı dilinin, hәm dә biri digәri ilә yaxın olan türk dil-dialekt sistemlәrinin keçib gәldiyi yolu vә mәphәlәlәri әtpaflı olaraq izlәmәyә imkan verәr. Oğuz-qıpçaq vә qırğız- yenisey dil-dialekt sistemlәrinә daxil olan ayrı-ayrı türkcәlәrin struktur- tipoloji quruluşlarının özәlliklәrinin müәyyәnlәşdirilmәsi isә bütövlükdә Ural-Altay nәzәryәsinin nә dәrәcәdә doğru olub-olmadığını göstәrәr. Mәhz belә bir tarixi-müqayisәli vә müqayisәli-tipoloji tәsnifatdan aydın olur ki, türk dillәrinin qәrb qolu, yәni oğuz-qıpçaq layı, şәrq qolundan, o cümlәdәn hәmin qola daxil olan vә xarakterik türk dillәrdәn biri sayılan qırğız türkcәsindәn sintatik quruluşunun analitikliyi ilә seçilir. Bu isә onu göstәrir ki, birincilәr hәlә qәdim türk dövründәn öncә Ön Asiyanın qonşu dillәri ilә yaxın tәmasda olmuşdur. İkincilәrin quruluşundaki sintetiklik isә hәmin dövrdә onların Mәrkәzi vә Şәrqi Asiyanım sintetik quruluşlu dillәri ilә yanaşı vә birlikdә işlәnilmәsindәn irәli gәlir. Orxon-Yenisey epoxasımdakı qәdim türk dilinin bütün sәviyyәlәrdәki analitizmi isә onun bir dövlәt dili kimi güclü informasiyavericiliyә malik olması ilә izah edilir. Türk dillәrinin oğuz-qıpçaq dil-dialekt sistemindә MC konseptual- struktur modellәri formal-paradiqmatik vasitәlәrlә sintakmatik әlamәtlәrin vahid bir sistem kimi inkişafına әsaslanaraq müәyyәnlәşdirilir. Bununla bәrabәr, sintaktik tabeliliyin xarakterindәn asılı olaraq polipredikativ kon- struksiyaların düzülüşündә ortaya çıxan çoxmәnalılıq da burada mütlәq nәsәrә alınmalıdır.
293
4.2.1. Türkiyə və Azərbaycan türkcələrinin ədəbi-bədii mətnlərində parselyatikləşmə Cümlәlәrin parselyatiklәşmә nәticәsindә qırılaraq mәtnlәşmәsi hadisәsi subyekt-obyekt, zaman-mәkan, sәbәb-nәticә, kәmiyyәt-keyfiyyәt, müәyyәnlik vә qeyri-müәyyәnlik kimi konseptual durumların ifadә edil- diyi dil-danışıq ortamlarında geniş yayılmışdır. Sözügedәn asimmetrik- sintaktik hadisә Türkiyә türkcәsi әdәbi-bәdii mәtnlәrindә hәm sadә, hәm dә mürәkkәb cümlә quruluşları әsasında gerçәklәşir. Aşağıda Türkiyә türkçәsi әdәbi-bәdii mәtnlәrindәn parselyatiklәşmә hadisәsinә aid gәtirilәn örnәklәr yuxarıda göstәrilәn semantik-funksional anlam sahәlәrinә, sadә vә mürәkkәb cümlә quruluşlarının qırılaraq mәtnlәşmәsinә görә sıralan- mışdır: 1. Obyekt, zaman vә mәkan semantik-funksional anlam sahәsinә görә gerçәklәşәn parselyatiklәşmә hadisәsi vә ya parselyatikli sintaktik bütövlәrәrin işlәnilmәsinә Türkiyә türkcәsi әdәbi-bәdii mәtnlәrindә çox tәsadüf edilir. Sözügedәn parselyatiklәşmә hadisәsi sadә vә mürәkkәb cümlә quruluşlarının qırılaraq mәtnlәşmәsi nәticәsindә formalaşır. 1.1. Sadә cümlә vә ya cümlәlәr quruluşunda: 1.1.1. Türkiye’de bir yılda dört mevsimi de yaşıyoruz. İlkbahar, yaz, sonbahar ve kış (2, s. 27). ‘Türkiyәdә bir ildә dörd mövsümü dә yaşayırıq. Yaz, yay, payız vә qış.’
Mәtn 1.1.1.1. Türkiye’de Dört Mevsim Türkiye’de bir yılda dört mevsimi de yaşıyoruz. İlkbahar, yaz, sonbahar ve kış. İnsanlar genellikle yazın denizlere, kışın dağlara gidiyorlar. İlkbaharda ağaçlar çiçekler açıyor ve havalar ısınıyor. Çok soğuk veya çok sıcak olmuyor. Yazın ise Antalya, Bodrum ve Kuşadası gibi yerler çok sıcak ve nemli oluyor. Sonbaharda yapraklar dökülüyor ve yavaş yavaş hava soğuyor. Sonbaharda, Abant ve Yedigöller çok harika oluyor. Kapadokya ise, her mevsimde çok güzel.
‘Türkiyәdә dörd mövsüm Türkiyədə bir ildə dörd mövsümü də yaşayırıq. Yaz, yay, payız və qış. İnsanlar әsasәn yayda dәnizlәrә, qışda dağlara gedirlәr. Yazda ağaclar çiçәk açır vә havalar istilәşir. Çox soyuq vә ya çox isti olmur. Yayda isә Antaliya, Bodrum vә Quşadası kimi yerlәr çox isti vә
294
nәmli olur. Payızda yarpaqlar tökülür vә hava yavaş-yavaş soyuyur. Payızda Abant vә Yeddigöllәr xariqә olur. Kapadokya isә hәr mövsümdә çox gözәldir!
1.1.2. Burada iğneden ipliğe her şey bulunur; kumaş, halı, kilim, kürk, tütün... (2, s. 89). ‘Burada iynәdәn ipliyә hər şey tapılır: parça, halı, kilim, kürk, tütün…’
Mәtn 1.1.2.2. Urfa’nın Etrafı Cumhuriyet Gazetesi muhabiri Zafer Dinçer Güneydoğu Anadolu üzerine bir yazı dizisi hazırlamakla görevlendirilir ve röportajlar yapmak üzere bölgeye gider. Zafer Dinçer’in bu gezisindeki ilk durağı Urfa’dır. Dinçer Urfa’da ilk olarak Zülfikar adında bir marangozla tanışır. Zülfikar doğma büyüme Urfalıdır; ilkokul mezunu olmasına rağmen şehrin tarihi ve folklorüyle ilgili pek çok bilgiye sahiptir. Bu durum Zafer Dinçer’in çok hoşuna gider, çünkü burada yapacağı araştırmalarda kendisine yardımcı olacak iyi bir rehber bulmuştur. Birlikte bir kahveye gidilir, birer bardak soğuk ayran içilir, hal hatır sorulur, uzun uzun sohbet edilir. Daha sonra Zülfikar, Zafer Dinçer’i Urfa Çarşısı’na götürür; rengarenk,
bu çarşıdayım. Büyük küçük herkes tarafından sevilip sayılırım burada. Benim dükkanım da az ileride. Bu şehirdeki birçok bebek benim yaptığım beşiklerde büyümüştür. Zafer: Burası ne kadar büyük bir çarşı! Neler satılıyor burada? Zülfikar: Burada iğneden ipliğe her şey bulunur; kumaş, halı, kilim, kürk, tütün... Kumaşların bazıları komşu ülkelerden getirilir, bazıları da Urfa’nın köylerinde genç kızlarımız tarafından el tezgahlarında dokunur. Zafer: Çarşı esnafı arasında güzel bir dostluk ve dayanışmanın olduğu ilk bakışta görülüyor, yanılıyor muyum Zülfikar? Zülfikar: Doğrudur, beyim. Buranın esnafı birbirini rakip olarak görmez. Sabah erken saatlerinde hep beraber dükkanlar açılır, mallar yardımlaşarak kapı önlerine taşınır. Sonra birer tütün sarılıp çaylar yudumlanır. İlk müşteriler beklenirken esnaf arasında tatlı bir sabah sohbeti başlar. Yüklə 3,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|