M. M. Musayev

 

289 

bir  filoloji  tәhlilә  cәlb  olunur.  Vә  inversiya  sadәcә  müasir  türk  әdәbi 

dillәrindә  özünü göstәrәn asimmetrik-sintaktik sәciyyәli bir hadisә dә de-

yildir. Çünki, hәmin dil-danışıq hadisәsinin işlәnilmәsinә türk әdәbi dillә-

rindә şifahi olaraq söylәnilәn poetik-folklorik mәtnlәrdә dә tәsadüf edilir. 

Mәsәlәn: 

İa. 35 Sağımda güneş parlıyordu,  

Solumda ay parlıyordu. 

Alnımda sabah yıldızı parlıyordu.  

Bunları anlatmış. 

Baba büyük oğullarına  (Radloff 1999: 34). 

ib.  890 Geriye Kalan halk, 

  Sekiz bin dövüşçü 

Atlarından inmiş. 

Börklerini koltuk altlarına sıkıştırıp, 

Hep beraber egilerek (Radloff 1999: 346). 

Sözügedәn  poetik-folklorik  vә  ya  genişlәnmiş  cümlә-mәtnlәrin 

predikativ  mәrkәzlәri  “Bunları  anlatmış”  vә  “Atlarından  inmiş”  xәbәr 

qrupları  ilә  ifadә  olunur.  Bu  xәbәr  qrupları  sözügedәn  mikromәtn-şeir 

parçalarnda  misraların  ritmik-qafiyәlәnmә  sıralanmasının  tәlәbinә  uyğun 

olaraq  inversiyaya  uğrayır.  İnversiyaya  uğraması  sözügedәn  xәbәr  qrup-

larının  mikromәtnin  eşgöndәrimli üzvü  olaraq  işlәnilmәsini  şәrtlәndidrir. 

Çünki hәmin xәbәr qrupları mikromәtnin sintaktik paralellәrlә ifadә olu-

nan öncәki vә sonrakı komponentlәrinә eyni bir dil-danışıq kontekstindә 

aid  olur.  Birinci  sintaktik  bütövdә  xәbәr  qrupu  mәtnin  sintaktik  para-

lellәrlә ifadә olunmuş öncәki sadә cümlәlәrinә vә sonrakı inversiyaya uğ-

ramış  mübtәda  vә  tamamlığına  aiddir.  İkinci  sintaktik  bütövün  mübtәda 

qrupu  isә  öndә  gәlәn  sintaktik  paralellәrlә  işlәnilәn  müxtәlif  söz  bir-

lәşmәsi  modellәrindәn,  zәrflik  qrupu  isә  sonda  gәlәn  vә  sintaktik  para-

lellәrlә  ifadә  olunan  feli  bağlama  tәrkiblәrindәn  ibarәtdir.  Bu  ritmik-

poetik  sәciyyәli  şeir-anlatım  sıralanmasını  sadә-geniş  cümlәyә  çevirsәk, 

onda sözügedәn poetik-folklorik mәtn parçası aşağıdakı şәklә düşür: 

İb. Geriye kalan halk, sekiz bin dövüşçü; 

börklerini koltuk altına sıkıştırıp,  

hep beraber eğilerek atlarından inmiş.  

‘Geriyә  qalan  xalq,  sәkkiz  min  döyüşçü  börklәrini  qoltuqlarının 

altına qoyub, hamısı bir yerdә әyilәrәk atlarından düşüb.’ 

 

---

 

290 

4.2. Türkcə mətn örnəklərində parselyatikləşmə

*

 hadisəsi  

Sözügedәn  asimmetrik-sintaktik  hadisә  öncә  müxtәlif  danışıq  vә 

ya  diskurs  ortamlarında,  sonra  isә  yazılı  olaraq  ifadә  olunan  әdәbi-bәdii 

mәtnlәrdә gerçәklәşir. Sintaktik-mәtnlinqvistik xarakterli bir dil-nitq hadi-

sәsidir.  Parselyatiklәşmә  hadisәsi  әslindә    sadә  vә  mürәkkәb  cümlәlәrin 

qırılaraq mәtnlәşmәsi demәkdir vә türk yazı dillәrindә mәtnlәşmәnin әsas 

tәşәkkül  vә  hәm  nәsrlә,  hәm  dә  şeirlә  ifadә  olunan  tәkamül  yollarından 

biridir.  Sadә  vә  mürәkkәb  cümlәlәrdәn  qopub  ayrılan  ayrı-ayrı  kompo-

nentlәr  vә  ya  cümlә  üzvlәri,  baş  vә  budaq  cümlәlәr  yeni  sintaktik  kon-

tekstdә  artıq  müstәqil  cümlә  intonasiyası  ilә  deyilir.  Cümlәlәrdәn  qopub 

ayrılmış  parselyatiklәrlә  bazis-cümlәlәr  bir  mürәkkәb  sintaktik  bütöv 

tәşkil  edir.  Qoşan  bazis-cümlәlәrlә  qoşulan  parselyatik-konstruksiyalar 

arsında obyekt, zaman, mәkan, sәbәb-nәticә vә s. semantik-funksional әla-

qә  sahәlәri  ifadә  olunur.  Sözügedәn  sintaktik  bütövlәrdә  bazis-cümlәlәr 

mәtnlinqvistik  әlaqәlәr  baxımından  öngöndәrimli,  parselyatiklәr  isә 

altgöndәrimli  mәtnqurucu  vasitәlәr  olaraq  göstәrilir.  Parselyatiklәr  bağlı 

olduqları  bazis-cümlәlәrin  mübtәdasını,  tamamlığını,  tәyinini,  zәrfliyini 

vә  s.  digәr  açıq  olaraq  ifadә  olunmamış  üzvlәrini  vә  ya  oxşar  anlamlı 

cümlәlәrini  tamamlayır  vә  semantik  baxımdan  konkretlәşdirir.  Bu  isә 

mәtnin struktur-semantik quruluşunda altgöndәrimli әlaqә ilә komponent-

lәrin bir-birinә bağlanılması mәnasına gәlir. Bazis-cümlәnin parselyatiklә 

bağlılığı  daha  çox  öngöndәrimli  mәtnlinqvistik  әlaqә  olaraq  izah  oluna 

bilәr. Parselyatik-konstruksiya ilә özündәn öncә gәlәn bazis-cümlәnin sin-

taqmatik  әlaqәsi  isә    öngöndәrimli  vә  altgöndәrimli  sintaktik  әlaqәlәr 

sәviyyәsindә öyrәnilә bilәr.    

Parselyatiklәşmә  hadisәsinә  hәm  folklorik,  hәm  dә  çağdaş 

ümumtürk  әdәbi-bәdii  mәtni  örnәklәrindә  tәsadüf  edilir.  Türk  dillәrinin 

qәrb  qoluna  daxil  olan  “Koroğlu”,  “Kitabi-Dәdә  Qorqud”,  şәrq  qoluna 

                                                           

*

Parselyasiya  –  sözünün  lüvәği-leksik  mәnası  (fransız-  parselle-hissә)  yer  sahәlәrinin 

bölünmәsi  demәkdir.  Linqvistikada  isә  bu,  hәr  şeydәn  öncә,  nitq  fәaliyyәtindә  özünü 

göstәrәn kommunikativ-informativ fakt kimi başa düşülür. Şifahi vә yazılı olaraq gerçәk-

lәşәn söylәmlәrin vә mürәkkәb sintaktik bütövlәrin ayrı-ayrı tiplәrindә qoşan (bazis-cüm-

lә) vә qoşulan (parselyatik) vahid bir struktur-semantik bütöv tәşkil edir. Bu cür sintaktik 

formalaşma nitq fәaliyyәtindә bazis-cümlәyә vә parselyatiklәrә bölünür. Parselyatik-qoşul-

ma  konstruksiyalar  bazis-cümlәnin  hәr  hansı  bir  ifadә  edilmәmiş  üzvünü  (genişlәndirici- 

determinant,  mübtәda-agens,  tamamlıq-obyekt  vә  s.)  konkretlәşdirir,  aydınlaşdırır,  yaxud 

da  ümumilәşdirir.  Belәliklә,  parselyatik-konstruksiyalar  bazis-cümlә  ilә  birlikdә  dilin 

invariantı, nitqin isә variantıdır.

 

---

 

291 

daxil olan “Manas” (qırğız ), “Maaday-Qara” (Altay) qәhrәmanlıq dastan-

larının  mәtnlәrindә  sözügedәn  dil-nitq  hadisәsi  geniş  yayılmışdır.  Türk 

qәhrәmanlıq  eposlarının  dilindә  perselyatik-qoşulma  konstruksiyalı 

sintaktik bütövlәrin müxtәlif struktur- semantik tiplәri işlәnilir: 

A)  Parselyatiklәr  özündәn  әvvәlki  bazis-cümlәdәn  qopub  ayrılır, 

onun ifadә edilmәmiş, yaxud da “yarımçıq üzә çıxarılmış” agens-mübtә-

dasını, obyekt-tamamlığını aydınlaşdırır vә semantik baxımdan әvәz edir; 

mәs.:  Ayza  menen  geçtirdi.  Eşiginin  köngögün  (Manas;  P.  Kıdırbaeva, 

1988, c.17); Kılıç menen kestirdi. Jeledegi kulunun (Yenә orada); Kette-

kiçik,  karınar.  Bayjigit  toktop  kalganı;  Baştan  ayak  baarınar.  Kalkka 

süylop  salganı  (“Manas”  eposu);  Aylangılap  turbay  kayttı.  Kara-Kula 

kaan  kiji  (“Maaday-Kara”  dastanı.  Эпос  народов  СССР‚  М.,  1973, 

с.175); At ayağı külük olur, Ozon dili çevik (KDQ); Cılasun goç jigitlәrә 

qalaba ölkә verdi: şalvar, cübbә, çuqa (KDQ); Bu işә Mehri xanim da razı 

oldu. Əhməd xan da (“Koroğlu” dastanı).  

B) Parselyatiklәr bazis cümlәdәki buraxılmış olan genişlәndirici-

determinat  üzvlәri  konkretlәşdirir;  mәs.:  Atası  Manas  baatırday,  Баатыр 

болчу  жан  экен.  Tayaтаsı  Каrакаn;  Nogoydun  Çagoo  karı  bar.  Oşo 

toptun içinde; Kırgız, kazak çogulup. Kara Kum, Sarı Arka (“Manas” 

dastanı); Arban yattı, kargan yattı. Kara-Tayı abakayda (“Maaday-Kara” 

dastanı, s, 178); Başlar kәsildi. Top kibi KDQ); Çadır digdilәr. Kafər için 

(Yenә  orada);  Paşalar  Çәnlibelә  qoşun  çәkirlәr.  Boly  bəy  Ərzincan 

tərəfdən,  Ərəb  Reyhan  Qars  tərəfdən,  Hasan  paşa  özü  də  Toqat 

tərəfdən (“Koroğlu” dastanı). 

Parselyatiik-qoşulma  konstruksiyalı  vә  xususi-mürәkkәb  quruluş 

xarakterli  sözügedәn  sintaktik  bütövlәrin  müxtәlif  struktur-semantik 

tiplәri  “Kopoğlu”  vә  “Kitabi-Dәdә  Qorqud”  dastanlarının  mәtnlәrindә 

işlәnilir;  mәs.:  Beyrәk  gördi  Qazan  bәgin  xatunı  boyı  uzun  Burla  gәldi. 

Qara    qıyma  gözləri  qan  yaşlı.  (KDQ);  Baxdı  ki,  gәlәn  Koroğludu. 

Dəlilərin  arxası  (“Koroğlu”  dastanı);  Atı  vurub  sıldırımın  başına  qalxdı 

ki, oradan Arab Reyhanı yaxşı görsün. Düşməni (Yenә orada).  

Yuxarıda  gәtirilmiş  nümunәlәrdәn  dә  göründüyü  kimi,  parsel-

yatik-qoşulma  konstruksiyaların  quruluşca  sadә  olan  semantik-struktur 

tiplәri  daha  çox  söylәm//cümlә  sәviyyәsindә  özünü  göstәrir.  Bununla 

bәrabәr,  “Koroğlu”  dastanının,  elәcә  dә  çağdaş  Azәrbaycan  әdәbi-bәdii 

mәtnlәrindә parselyatik-qoşulma konstruksiyaların xüsusi-mürәkkәb quru-

luşlu tiplәrinin işlәnilmәsinә dә tәsadüf edilir. Maraqlıdır ki, bu tip parsel-

yatik-qoşulma  konstruksiyalarda  әsas  vә  asılı  hissәlәr,  uyğun  sintaktik 

---