M. M. Musayev

 

295 

Zafer:  Şu  bakır  işlemeler  çok  güzel.  Bunlar  da  mı  burada 

yapılıyor? 

Zülfikar:  Bakırcılık  Urfa’da  çok  eski  bir  zanaattır.  Son  zaman-

larda unutulmaya yüz tuttu, ama bu çarşıda birkaç kişi bu işi baba mesleği 

olarak sürdürüyor. 

Zafer ile Zülfikar konuşa konuşa bir saate yakın Urfa Çarşısı’nda 

gezerler.  Biraz  dinlenmek  için,  çarşı  içinde  küçücük  bir  çay  ocağının 

önüne  dizilmiş  hasır  taburelere  oturup  birer  kahve  isterler.  Zülfikar 

cebinden tabakasını çıkarıp birer sigara sarar. Zafer, Zülfikar’ın Urfa’yla 

ilgili anlattığı her şeyi büyük bir dikkatle dinlerken bütün çarşıyı kaplayan 

bir türkü duyulur… 

 

‘Urfanın әtrafı 

Cümhuriyyәt  qәzetinin  müxbiri  Zәfәr  Dinçәrә  Şәrqi  Anadolu 

haqqında bir yazı seriyası yazmaq tapşırılır vә o, reportajlar aparmaq üçün 

bölgәyә  gedir.  Zәfәr  Dinçәrin  bu  sәfәrdә  ilk  dayanacağı  Urfadır.  Dinçәr 

Urfada ilk olaraq Zülfüqar adında bir dülgәrlә tanış olur. Zülfüqar Urfada 

doğulub  boya-başa  çatmışdır  vә  sadәcә  ibtidai  mәktәb  qurtarmasına 

baxmayaraq,  şәhәrin tarixi  vә  folkloru  ilә әlaqәdar  çox  şey  bilir.  Bu du-

rum  Zәfәr  Dinçәrin  çox  xoşuna  gәlir,  çünki  burada  görәcәyi  işlәrdә  ona 

kömәk edә bilәcәk birini tapmışdır. Onlar birlikdә bir qәhvәxanaya gedir, 

hәrәsi bir stәkan soyuq ayran içir vә uzun-uzun söhbәt edirlәr. Daha sonra 

Zülfüqar Zәfәr Dinçәri Urfa bazarına aparır: rəngarəng, capcanlı, tarixi 

Urfa bazarına…  

Zülfüqar:  Burada  mәni  hamı  çox  yaxşı  tanıyır.  Ağlım  söz 

kәsәndәn  bu  bazardayam.  Böyüklә  böyüyәm,  kiçiklә  kiçiyәm.  Mәnim 

dükanım  bir  az  qabaqdadır.  Bu  şәhәrdәki  bir  çox  körpә  uşaq  mәnim 

düzәltdiyim beşiklәrdә böyümüşdür.  

Zəfər: Bu nә qәdәr böyük bir bazardır!  Nәlәr satılır burada?  

Zülfüqar:  Burada  iynədən  ipliyə  hər  şey  tapılır:  parça,  halı, 

kilim,  kürk,  tütün…  Parçaların  bəziləri  qonşu  ölkələrdən  gətirilir, 

bəziləri  də  Urfanın  kəndlərində  gənc  qızlarımız  tərəfindən 

dəzgahlarda toxunur. 

Zəfər:  Bazardakılar  arasında  yaxşı  bir  dostluq  vә  hәmrәyliyin 

olduğu ilk baxışdan hiss edilir, sәhv elәmirәm ki, Zülfüqar? 

Zülfüqar:  Doğrudur,  qardaş.  Burada  işlәyәnlәr  bir-birini  rәqib 

olaraq  görmür.  Sabah  tezdәnnәn  hamı  birlikdә  dükanını  açır,  mallar 

daşınıb  qapının  önünә  yığılır.  Sonra  çaylar  içilir,  siqaret  çәkilir.  Bazara 

---

 

296 

gәlәn  ilk  müştәrilәri  gözlәyәrkәn  bazardakılar  arasında  şirin  bir  sabah 

söhbәti başlayır.  

Zəfər: O mis әl işlәri nә gözәldir! Bunlarmı da burada düzәldilir? 

Zülfüqar: Misgәrlik Urfada çox köhnә sәnәtdir. Son zamanlarda 

unudulmağa  başlayıb,  amma  bazarda  bir  neçә  kişi  bu  işi  hәlә  dә  baba 

sәnәti kimi davam etdirir.  

Zәfәrlә  Zülfüqar  danışa-danışa  bir  saata  yaxın  Urfa  bazarında 

gәzdilәr.  Bir  az  dincәlmәk  üçün  bazarın  içәrisindә  kiçik  bir  çayxananın 

qabağına  düzülmüş  hasır  taburetkalarda  oturub  bir  fincan  qәhvә  içdilәr. 

Zülfüqar cibindәn tütün torbasını çıxardıb hәrәyә bir siqaret bükdü. Zәfәr 

Zülfüqarın  Urfa  ilә  әlaqәdar  danışdıqlarına  qulaq  asarkәn  bütün  bazarı 

başına alan bir mahnı eşidildi…’ 

 

1.1.1.1-ci mәtndә öngöndәrimli komponentin yerindә “dörd möv-

sümü”  şәklindә  işlәnilәn  bir  sintaktik  vahid  işlәnilir.  Mәtnin  göndәrilәni 

vericinin vә ya yazıçının bilvasitә xarakterli projeksiysına görә müәyyәn-

lәşir.  Türkiyәdә  bir  ildә  yaşanıla  bilәn  vә  parselyatiklә  konkretlәşdirilәn 

dörd  mövsüm  hadisәsi  mәtn  gövdәsindә  “yaz,  yay  vә  payız”  haqqında 

verilәn  biliklәrlә  ifadә  edilir.  Başlangıc  cümlәdә  parselyatiklә  konkret-

lәşdirilәn  vә  vericinin  mәtnlinqvistik  proyeksiyasına  görә  müәyyәnlәşәn 

dörd mövsüm faktoru burada Türkiyәni yaxşı tanımayan bir xarici vәtan-

daşa,  yәni  alıcıya  vә  ya  oxucuya  vә  dinlәyiciyә  ünvanlanaraq  açıqlanır. 

Elә mәtnin funksionallığı da buna görә müәyyәnlәşir. Mәtnin bitiş kom-

ponenti  “Kapadokya  isә  hәr  mövsümdә  çox  gözәldir!”  cümlәsi  ilә  ifadә 

olunur. Bitiş cümlәsindәn öncә Türkiyәdә yaşanan qış mövsümünә dair dә 

mәtndә hәr hansı bir mәlumat verilsәydi, onda anlatılan mövzu ilә sözü-

gedәn mәtnlәşmә arasında konseptual bir bütünlük mühafizә edilmiş ola-

caqdı.  Çünki  mәtnlәşmәdә  ifadә  olunan  qavram  bütövlükdә  “turizm  vә 

Türkiyәnin bir turizm ölkәsi olması” anlayışından ibarәtdir vә qış turizmi 

anlayışı  da  Türkiyәni  bütövlükdә  bir  turistik  ölkә  olaraq  tanıdan  alt 

qavramlardandır.  

Yuxarıda verilәn 1.1.2.2-ci mәtnlәşmәdә isә Türkiyәnin xarici bir 

vәtәndaşa  vә  ya  oxucuya  vә  dinlәyiciyә  ünvanlanan  tanıtımı  vericinin 

bilavasitә  vә  bilvasitә  projeksiyalı  göndәrilәni  ilә  ifadә  olunur.  Çünki 

mәtnlәşmә prosesi bir dialoq mәtni ilә diskursiv olaraq gerçәklәşir. Sözü-

gedәn  mәtndәki  parselyatiklәr  qara  hәrflәrlә  yazılmışdır.  Parselyatiklәr 

içәrisindә yer aldıqları sintaktik bütövlәri tәşlkil edәn öncәki cümlәlәrdә 

öngöndәrimli  cümlә  üzvlәrini  altgöndәrimli  dil  vahidlәri  olaraq  hәm 

---

 

297 

struktur,  hәm  dә  semantik  quruluş  baxımlarından  tamamlayır.  Birinci 

sintaktik  bütövdә  işlәnilәn  ‘rəngarəng,  capcanlı,  tarixi  Urfa  baza-

rına…’ parselyatiki öncәki cümlәnin buraxılmış olan obyekt-mübtәdasını 

struktur  bir  komponent  olaraq  dәqiqlәşdirir.  Hәmin  parselyatik  semantik 

baxımdan  da  sadәcә  qoşan  bazis-cümlәnin  bir  komponenti  deyildir.  O, 

bütövlükdә  mәtnin  giriş-remarka  olaraq ifadә  edilәn sintaktik  bütövünün 

altgöndәrimli komponenti yerindә işlәnilir.  

Dialoji  mәtnlәşmәni  tәşkil  edәn  mikromәtnlәrdәn  birinin 

başlanğıc  komponenti,  göründüyü  kimi,  qoşan  bazis-cümlә  vә  qoşulan 

parselyatikdәn  ibarәt  olan  bir  sintaktik  bütövlә  “Burada  iynədən  ipliyə 

hər  şey  tapılır:  parça,  halı,  kilim,  kürk,  tütün…”  ifadә  olunur. 

Parselyatik burada bazis-cümlәnin obyekt-mübtәdasını tmamalyır. Hәmin 

sintaktik bütövü tәşkil edәn parselyatik bütövlükdә sözügedәn mәtnlәşmә-

nin eşgöndәrimli komponenti olaraq da özünü göstәrir. Çünki bu kompo-

nent sözügedәn mәtndә  Urfanın tarixi keçmişinә dair konkret milli-etno-

qrafik  saxlancların  ifadәsinә  ünvanlanaraq  işlәnilir  vә  konseptual-linq-

vistik xarakterli dil vasitsәsidir.  

 

1.2. Mürәkkәb cümlә vә ya cümlәlәr quruluşunda: 

1.2.1.  Ancak,  bu  felaketlerden  daha  önemli  bir  şey  var  ki,  her 

zaman göz ardı edilmiştir: “Çevre kirliliği” sorunu (II, s. 71). ‘Ancaq, bu 

fәlakәtlәrdәn  daha  önәmli bir şey  var  ki,  hәr  zaman  göz  ardı  edilmişdir: 

“Ətraf mühitin çirkləndirilməsi” problemi.’ 

1.2.2. Belki de kendi kafanızın içinden sevdiğimiz, hatırladığımız 

bir  ses,  ses  olmadan  sizi  çağırmıştır.  Olabilir  (III,  s.  26).  ‘Bәlkә  dә  öz 

qәlbimizin  dәrinliklәrindәn  gәlәn  sevdiyimiz,  xatırladığımız  bir  sәs,  sәs 

olmadan sizi çağırmışdır. Ola bilər.’ 

 

 

 

 

 

Mәtn 1.2.1.3. 

Doğa Hak ettiğimiz Sürece Bizimle Olacak 

İnsanlık,  var  oluşundan  bu  yana  çeşitli  dönemlerde  çok  değişik 

felaketlerle  karşılaşmıştır.  Tarihimizdeki  en  büyük  felaket  “Nuh 

Tufanı”dır.  Bu  tufanda  Nuh  peygamber  her  canlıdan  birer  çifti  gemisine 

alarak insanlığı yok olmaktan kurtarmıştır. Bazı dönemlerde sıtma, verem, 

cüzzam gibi hastalıklar insanlığı kırıp geçirmiştir. Günümüzde ise AIDS, 

kanser,  hepatit  B  gibi  önemli  hastalıklar  insanları  öldürmekte,  tıbbı  da 

düşündürmektedir. Ancak, bu felaketlerden daha önemli bir şey var ki, her 

zaman göz ardı edilmiştir: “Çevre kirliliği” sorunu. Bu tehlike, toprağı, 

---