M. M. Musayev

 

300 

1.2.1.3-cü mәtnin gövdәsini tәşkil edәn cümlәlәr bir-birinin arxa-

sınca  әtraf  mühiti  çirklәndirәn  obyektiv  şәrtlәrin  müәyyәn  bir  zaman  vә 

mәkan içәrisindә  gerçәklәşmәsilә ardıcıl olaraq sıralanır. Mürәkkәb cüm-

lә әsasındakı ‘Ancaq, bu fəlakətlərdən daha önəmli bir şey var ki, hər 

zaman  gözardı  edilmişdir:  “Ətraf  mühitin  çirkləndirilməsi”  proble-

mi.’  parselyatikli  sintaktik  quruluşu  hәmin  sıralanmada  mәtnin eşgöndә-

rimli  komponenti  olaraq  yer  tutur.  Parselyatikli  quruluş  ayrılıqda  mәtni 

tәşkil edәn birinci sintaktik bütövün, bütövlükdә isә sözügedәn mәtnin di-

gәr sintaktik bütövlәrindә yer tutan hәm üst, hәm dә alt xarakterli linqvis-

tik komponentlәrә işarә edir. Sintaktik bütövlәrin komponentlәri konsep-

tual vә kontekstual olaraq sәciyyәlәndirilә bilәn bir mәtnlәşmә prosesindә 

mәtndә ifadә edilәn “mәna yükü”nә görә ön-, alt- vә eşgöndәrimli göstәri-

cilәrlә bir-birinә bağlanır.  

Parselyatikli  quruluşun  birinci  komponenti  mürәkkәb  bir  cümlә-

dәn  ibarәtdir:  ‘Ancaq,  bu  fəlakətlərdən  daha  önəmli  bir  şey  var  ki,’ 

baş, ‘hər zaman göz ardı edilmişdir’ isә budaq cümlәdir. Budaq cümlә 

baş cümlәnin tamamlanmamış vә ‘bir şey’ bağlayıcı sözü ilә yarımçıq ola-

raq  ifadә  edilmiş  sintaktik  üzvünü  konkretlәşdirir.  Ancaq  gözardı  edilәn 

bir şeyin nә olduğu parselyatiklә, başqa bir sözlә,  “Ətraf  mühitin  çirk-

ləndirilməsi”  problemi’  birlәşmәsilә  ifadә  olunur.  Sözügedәn  cümlәnin 

parselyatiklәşmәmiş  durumu  belә  olacaqdır:  ‘Ancaq  bu  fəlakətlərdən 

“Ətraf mühitin çirkləndirilməsi” problemi” kimi daha önəmli bir şey 

var  ki,  hər  zaman  göz  ardı  edilmişdir.’  Burada  “Ətraf  mühitin  çirk-

ləndirilməsi”  üzvü bilvasitә sәciyyәli mәtn projeksiyasına görә göndәri-

lәnin  yozum-komponenti  yerindәdir  vә  mürәkkәb  cümlәnin  parselyatik-

lәşmәsilә  daha  aktiv  bir  sintaktik-mәtnlinqvistik  vәziyyәtdә  parselyatik 

olaraq işlәnilir. Belәliklә, sözügedәn parselyatikli quruluş üç parçadan vә 

ya sintaktik bütövdәn ibarәt olan ‘Təbiət ona layiq olduğumuz müddət-

də bizimlə olacaq’ mәtninin komponentlәri arasında semantik vә  struktur 

bütünlük yaradır. 

Konkret  bir  obyekt  vә  sәs  assosiasiyasına  görә  gerçәklәşәn 

1.2.2.4-cü  mәtnlәşmә prosesindә sintaktik bütövün altgöndәrimli kompo-

nent olaraq tәkrar olunan “Bәlkә dә” modal sözü özünü göstәrir. “Bәlkә 

dә” modal sözü sözügedәn sintaktik-mәtnlinqvistik vәziyyәtdә içәrisindә 

yer aldığı cümlәnin vә sintaktik bütövün bir yozumu olaraq işlәnilәn ‘Ola 

bilәr’ parselyatiki ilә tamamlanır. ‘Ola bilәr’ parselyatiki hәm dә sözüge-

dәn sintaktik bütövün bir “bitiş cümlәsi”dir.  

 

---

 

301 

2. Sәbәbiyyәt anlamlı semantik-funksional sahәyә görә gerçәklә-

şәn parselyatiklәşmә hadisәsi vә ya parselyatikli quruluşlar   

2.1. Mürәkkәb cümlә quruluşunda 

2.1.1. A. İşten sonra markete uğradım, sonra kasaba. Çünkü evde 

hiçbir  şey  yok  (I,  s.97).  ‘İşdәn  sonra  әvvәl  marketә  getdim,  sonra  әt 

dükanına. Çünki evdə heç bir şey yoxdu.’ 

B. Herkes Özlem’e selam verdi, çünkü orada onun birkaç arka-

daşı vardı (I, s.92). ‘Hәr kәs Özlәmә salam verdi, çünki orada onun bir 

neçə yoldaşı vardı.’ 

 

Metin 2.1.1.B.5. 

Eşimle Nasıl Tanıştık? 

İyi  hatırlıyorum,  on  sekiz  yaşındaydım.  En  iyi  arkadaşım 

Özlem’le birlikte bir partiye gittik. Çok kalabalık bir partiydi. İçeri girdik. 

Herkes  Özlem’e  selam  verdi,  çünkü  orada  onun  birçok  arkadaşı 

vardı.  Özlem  uzun  boylu,  güzel  ve  cana  yakın  bir  kızdı.  Ben  ise  ufak 

tefek, hafif toplu ve oldukça sıkılgandım; üstelik pek de güzel değildim. 

Partide  bütün  gençler  Özlem’le  dans  etmek  istedi.  Ben  ise  bir  kenarda 

oturdum:  Hiç  kimse  beni  dansa  kaldırmadı.  Bu  sırada  Özlem 

arkadaşlarından birinin yanına gitti ve beni işaret etti, bir şeyler söyledi. 

Biraz sonra o genç yanıma geldi ve beni dansa davet etti. Ben utandım ve 

teklifini  kabul etmedim,  ama  o  genç  çok  ısrar etti. Biraz  dans  ettik.  Adı 

Ali’ydi, benimle aynı yaştaydı ve gerçekten çok kibar bir gençti. Danstan 

sonra bana “Yarın ne yapıyorsun, Meral? Meşgul müsün?” dedi. Ben de 

“Hiçbir işim yok.” dedim. Beni sinemaya davet etti, ben de memnuniyetle 

kabul ettim. Daha sonra Ali ve ben çok iyi anlaştık. Tam iki yıl sonra bana 

evlenme  teklif  etti.  Benim  doğum  günümde,  yani  12  Mart’ta  evlendik. 

Şimdi  üç  çocuğumuz  var  ve  çok  mutlu  aileyiz.  Sık  sık  Özlem’le 

buluşuyoruz,  o  hâlâ  benim  en  iyi  arkadaşım.  Özlem  zaman  zaman  bana  

“o  akşam  iyi  ki  Ali’yi  senin  yanına  gönderdim  ve  sen  de  onun  teklifini 

kabul ettin, değil mi?” diyor. Özlem çok haklı.  

 

‘Hәyat yoldaşımla necә tanış olduq? 

Yaxşı  yadımdadır,  on  sәkkiz  yaşındaydım.  Bir  gün  әn  yaxın 

rәfiqәm Özlәmlә birlikdә bir ziyafәtә getdik. Çox qәlәbәlik bir ziyafәtdi. 

İçәri  girdik.  Hər  kəs  Özləmlə  salamlaşdı,  çünki  orada  onun  bir  çox 

dostu  vardı.  Özlәm  uzunboylu,  gözәl  vә  yaraşıqlı  bir  qızdı.  Mәn  isә 

balacaboylu, bir az kök vә olduqca utancaqdım. Bir sözlә, gözәl deyildim. 

---

 

302 

Ziyafәtdә  bütün  gәnclәr  Özlәmi  rәqsә  dәvәt  etdi.  Mәn  isә  bir  tәrәfdә 

oturdum. Heç kim mәni rәqsә dәvәt etmәdi. Bu arada Özlәm yoldaşların-

dan birinin yanına getdi, mәni göstәrdi, ona bir şeylәr söylәdi. Bir az son-

ra gәnc oğlan yanıma gәldi vә  mәni rәqs etmәyә dәvәt etdi. Mәn utandım 

vә onun tәklifini qәbul etmәdim, amma o gәnc çox israr etdi. Bir az rәqs 

etdik.  Adı  Əliydi,  mәnimlә  bir  yaşdaydı  vә  hәqiqәtәn  çox  nәzakәtli  bir 

gәncdi. Rәqsdәn sonra mәndәn “Sabah nә işin var Maral, boşsan?” deyә 

soruşdu. Mәn dә “Heç bir işim yoxdur!” dedim. Mәni kinoya dәvәt etdi, 

mәn  dә  mәmnuniyyәtlә  qәbul  etdim.  Daha  sonra  mәn  Əliylә  çox  yaxın 

dost oldum. Tam iki il sonra o, mәnә evlәnmәk tәklifi etdi. Mәnim anadan 

olduğum  gün,  yәni  Mart  ayının  12-dә  evlәndik.  İndi  üç  uşağımız  var  vә 

çox xoşbәxt bir ailәyik. Tez-tez Özlәmlә görüşürük, yenә dә o mәnim  әn 

yaxın  rәfiqәmdir.  Özlәm  indi  dә  bәzәn  mәnә  “o  axşam,  yaxşı  ki,  Əlini 

sәnin yanına göndәrdim vә sәn dә onun tәklifini qәbul etdin” deyir. Özlәm 

doğru söylәyir.’ 

2.1.2. Hep birlikte yenen yemekten sonra Mahmut Bey, Alican ve 

Bahadıra  çevreyi  gezdirdi.  Gesi’ye  elli  yıl  önce  yerleşmiş  olan  Hamdi 

Dede’ye  de  haber  gönderdi,  Buraları  en  iyi  bilen  oydu  çünkü  (II,  s. 

164).  ‘Hamımız  birlikdә  yemәk  yedikdәn  sonra  Mahmut  bәy  Əlican  vә 

Bahadıra әtrafı gәzdirdi. Gesiyә әlli il öncә köçmüş olan Hәmdi Dәdәyә 

dә xәbәr göndәrdi. Buraları ən yaxşı tanıyan çünkü oydu.’  

2.1.3. İnsanların arasındaki iletişimde yalnız sözcükler değil, yüz, 

el, kol ve beden hareketleri de oldukça önemlidir. Çünkü yüz ifadeleri, el 

ve kol hareketleri, bedenin duruş tarzı, sesin tonu gibi sözsüz mesaj-

lar  kullanarak  da  iletişim  kurabiliriz  (II,  19).  ‘İnsanların  arasında  ün-

siyyәtin saxlanılmasında yalnız sözlәr deyil; üz, әl, qol vә bәdәn hәrәkәt-

lәri dә çox böyük çox böyük rol oynayır.  Çünki  üz  ifadələri,  əl  və  qol 

hərəkətləri,  bədənin  duruş  tərzi,  səsin  tonu  kimi  sözsüz  mesajları 

işlədərək də ünsiyyət saxlaya bilərik.’ 

2.1.4  Meslek  yaşamınız  konusunda  önemli  bir  karar  vermeniz 

gerekiyor.  Bu  kararı  verirken  partnerinize  de  danışın.  Çünkü,  yaşamı 

onunla  paylaşıyorsunuz    (II,  s.109).  ‘İş  hәyatınız  haqqında  önәmli  bir 

qərara  gəlməyiniz  lazımdır.  Bu  qərara  gələrkən  hәyat  yoldaşınızla  da 

mәslәhәtlәşin. Çünki həyatı onunla bölüşürsünüz.’ 

 

---