M. M. Musayev

 

315 

Özbekler  çok  sıcak  kanlı  insanlar.  Türk  konukseverliği  yalnızca 

Türkeye’de  görebileceklerini  düşünenler,  Özbekistan’a  gelince  bu 

fikirlerini  değiştireceklerdir  mutlaka.  Ortak  bir  tarihi  ve  kültürü 

paylaştığımız Orta Asya halkı bizlere o kadar benziyor ki!...   

Semerkant’ta bulunduğum süre içinde öyle güzel anılarım oldu ki, 

Özbek konukseverliği, bize ikram edilen hoş kokulu kavunlar ve yüzlerce 

çeşidi bulunan tandır ekmeği üzerine bir makale yazabilirim. 

Semerkant’ta  da  pek  çok  tarihi  yapı  var;  okullar,  şifahaneler, 

külliyeler... Bunlardan belki de en önemlisi; tarihçi, matematikçi, gök bi-

limci  ve  devlet  adamı  olan,  Semerkant’ı  İslam  uygarlığının  başlıca  mer-

kezlerinden biri durumuna getiren Uluğ Bey’in adını taşıyan rasathane... 

Uluğ  Bey’in  bir  de  medresesi  var.  Ayrıca  Tilla  Kari  ve  Şerdar 

medreseleri de mutlaka görülmeli. Registan Meydanı’nın yakınında bulu-

nan bir parkta yüzleri birbirine dönük dört bahşı (ozan) heykeli var. Bun-

lar; İslam Şair, Erşey Cümenbülbüloğlu, Fazıl Yoldaş ve Muhammedkul’a 

ait heykeller. 

Özbek heykel sanatçıları, Ali Şir Nevai’nin de görkemli bir hey-

kelini  yapmışlar.  Yüzyıllar  önce  yaşamış  bu  ozanların  heykelleri  Özbek 

tarihinin bekçileri gibi duruyor meydanlarda; heybetli, sessiz ve dimdik.  

Özbekistan  seyahatimiz  boyunca  tarihin  koridorlarında  dolaştık. 

Orta Asya kültürünün izlerini medreselerde, külliyelerde, şehrin sokakla-

rında  aradık.  Özbeklerin  yerel  müzik  aletleri  “rehap,  dutar  ve  daire”  ile 

çalıp söyledikleri şarkılar kulağımızın pasını sildi. 

Dilimizde  şarkılarla  Özbekistan’a  veda  ederken,  bayramlarda 

çalınan iki metre uzunluğundaki bir çalgı olan Kerney’in sesi peşimizden 

geliyordu sanki... 

 

‘Özbәkistan qeydlәri 

Özbәkistanın  hәr  bir  bucağından  tarix  iyi  gәlir.  Daşkәnddә 

dolaşarkәn  bu  tarixi  mәzmunun  sehrli  gözәlliyi  insanı  bir  anda  keçmiş 

zamanlara aparır. Yalnız Daşkәndmi? Bәs Sәmәrqәnd, Xivә vә Buxaraya 

nә deyirsәn. 

Bu  yerlәrdә  tәhsilә,  folklora,  mәdәniyyәtә  nә  qәdәr  әhәmiyyәt 

verildiyi ilk baxışda görünür. Daşkәnd Dövlәt Universiteti vә dünya Dillә-

ri Universiteti bu örnәklәrdәn yalnız ikisidir. Daşkәndin mәrkәzindә türk 

dilininin zәnginliyinin sübut olunduğu Mühakemet’ül Lüğәteyn adlı әsәri 

ilә  şöhrәt  qazanan  Əli  Şir  Nәvainin  adını  daşıyan  Ədәbiyyat  vә  Tarix 

muzeyi vardır. Şәhәrdә Nәvainin adına bir teatr da qurulmuşdur. Kökal-

---

 

316 

daş  və  Əbül  Qasım  mədrəsələri  də  Daşkənddə  görülmədən  keçilmə-

məsi vacib olan yerlərdəndir. Özәlliklә dә Orta Asiya tarixi ilә maraq-

lananlar üçün… 

Özbәklәr  çox  istiqanlı  insanlardır.  Türk  qonaqpәrvәrliyini  yalnız 

Türkiyәdә görә bilәcәklәrini fikirlәşәnlәr Özbәkistana gedincә bu fikirlә-

rini mütlәq dәyişdirәcәkdir. Ortaq bir tarixi vә mәdәniyyәti bölüşdüyümüz  

Orta Asiya xalqı bizlәrә o qәdәr bәnzәyir ki!... 

Sәmәrqәnddә  olduğum  müddәtdә  elә  gözәl  xatirәlәrim  oldu  ki, 

özbәk  qonaqpәrvәrliyi,  bizi  qonaq  etdiklәri xoş  qoxulu  yemişlәr  vә  yüz-

lәrlә növü olan tәndir çörәyi haqqında bir mәqalә yaza bilәrәm.  

Sәmәrqәnddә dә çoxlu tarixi yerlәr vardır: mәktәblәr, şәfaxanәlәr, 

külliyyәlәr…  

Tarixçi, riyaziyyatçı, astronom vә dövlәt adamı olan, Sәmәrqәndi 

İslam  mәdәniyyәtinin  başlıca  mәrkәzlәrindәn  biri  vәziyyәtinә  gәtirәn 

Uluq Bәyin adını daşıyan rәsәtxanә bunların içәrisindә bәlkә dә әn önәm-

lisidir. 

Uluq Bәyin bir dә mәdrәsәsi var. Ayrıca Tila Kari vә Şәrdar mәd-

rәsәlәri dә mütlәq görülmәlidir. “Registan Meydanı”nın yaxınlarında olan 

bir  parkda  üzlәri  bir-birinә  baxan  dörd  baxşı  (ozan)  heykәli  var.  Bunlar 

İslam  Şair,  Erges  Cümenbülbüloğlu,  Fazlı  Yoldaş  vә  Mәhәmmәdqulun 

heykәllәridir.  

Özbәk heykәltaraşları Əli Şir Nәvainin dә möhtәşәm bir heykәlini 

qoymuşdur. Yüz illәr öncә yaşamış bu ozanların heykәllәri özbәk tarixinin 

qoruyucuları kimi dayanırlar meydanlarda. Heybәtli, sәssiz vә dimdik. 

Özbәkistana sәyahәtimiz boyunca tarixin koridorlarında dolaşdıq. 

Orta  Asiya  mәdәniyyәtinin  izlәrini  mәdrәsәlәrdә,  külliyyәlәrdә,  şәhәrin 

küçәlәrindә  axtardıq.  Özbәklәrin  yerli  musiqi  alәtlәri  “rәhab,  dutar  vә 

dairә” çalıb söylәdiklәri mahnılar könlümüzü oxşadı. 

Dilimizdә  mahnılar  Özbәkistanla  vidalaşarkәn  bayramlarda  çalı-

nan iki metrә uzunluğundakı bir çağlı alәti olan “Kerney”in sәsi arxamız-

ca gәlirdi sanki…’ 

 

Sözügedәn  parselyatikli  sintaktik  konstruksiyanı  bir  sadә  cümlә 

ilә  dә  ifadә  etmәk  mümkündür.  O  zaman  hәmin  konstruksiya  aşağıdakı 

şәklә  düşәr:  “Kökaldaş  vә Əbül  Qasım  mәdrәsәlәri  dә  Daşkәnddә,  özәl-

liklә  dә  Orta  Asiya  tarixi  ilә  maraqlananlar  üçün,  görülmәdәn  keçilmә-

mәsi vacib olan yerlәrdәndir.” Ancaq burada sadә cümlә qırılaraq mәtn-

lәşir.  Mәtndә  işlәnilәn  “Özәlliklә  dә  Orta  Asiya  tarixi  ilә  maraqlananlar 

---

 

317 

üçün”  parselyatiki  ilә  Kökaldaş  vә  Əbül  Qasım  mәdrәsәlәri  ilә  kimlәrin 

maraqlandığına  konseptual  olaraq  işarә  edilir.  Sözügedәn  mәtndә  bütöv-

lükdә  ifadә  olunan  әsas  qavram  turistik  sәciyyәli  yerlәri  vә  abidәlәri  ilә 

mәşhur olan Orta Asiya türk tarixidir. Bu qavramın uyğun dil vahidlәrinin 

leksik-qrammatik әlaqәlәri ilә vә ünsiyyәt vasitәsi olaraq sözügedәn mәtn-

lә bütövlükdә ifadәsi asimmetrik-sintaktik sәciyyәli bir sintaktik bütövün 

işlәnilmәsi ilә mümkün olur. Sintaktik bütöv isә sözügedәn parselyatiklә 

formalaşır.  Hәmin  parselyatik  mәtndә  hәm    “Kökaldaş  vә  Əbül  Qasım 

mәdrәsәlәri” sintaqmı, hәm dә mәtnin digәr parçaları ilә bağlı olaraq işlә-

nilir. O, mәtnin ön-, alt- vә eşgöndәrimli bir komponentidir vә buna görә 

dә onun konseptual-linqvistik mәrkәzi sәciyyәsini daşıyır.   

Belәliklә,  yuxarıda  gәtirilәn  örnәklәrin  hamısı  Türkiyә  türkcә-

sindәn  Azәrbaycan  türkcәsinә  müxtәlif  әdәbi  mәtnlәr  sәviyyәsindә 

uyğunlaşdırılır  vә  ya  çevrilir.  Burada  Türkiyә  türkcәsindәn  gәtirilәn  ör-

nәklәr  qaynaq  (orijinal)  vә  hәmin  örnәklәrin  Azәrbaycan  türkcәsinә 

uyğunlaşdırılan variantları isә hәdәf mәtnlәr olaraq qiymәtlәndirilir. Buna 

müvafiq  olaraq  sözügedәn  durumda  Türkiyә  türkcәsi  qaynaq  dil,  Azәr-

baycan türkcәsi isә hәdәf dil sәciyyәsi daşıyır. Qaynaq dil çevrilәn vә ya 

uyğunlaşdırılan,  hәdәf  dil  isә  üzәrindә  uyğunlaşdırma  vә  ya  çevrilmә 

işinin  gerçәklәşdirildiyi  dildir.  Qaynaq  mәtnin  hәdәf  mәtnә  çevrilmәsi 

әdәbi mәtn uyğunlaşdırması işini tәşkil edir.  

Çevrilmә prosesindә öncә qaynaq mәtn mövzu vә mәzmun baxı-

mından öyrәnilir. Bundan sonra qaynaq vә hәdәf dillәrdәki eyni vә fәrqli 

olan,  bir-biri  ilә  dil-üslub  variantları,  çoxmәnalılıq  vә  omonimlik  tәşkil 

edәn  sözlәr  müәyyәnlәşdidrilir.  Vә  müxtәlif  qrammatik  vasitәlәr,  söz 

birlәşmәri, sadә vә mürәkkәb cümlәlәr çevrilmәnin edildiyi dilә vә tәrtib 

edilәn  hәdәf  mәtnә  görә  seçilәrәk  işlәnilir.  Qaynaq  vә  hәdәf  dillәr  vә 

mәtnlәr interospektiv sәciyyәli milli-mәdәni kontekstdә dәyәrlәndirilәrәk 

әdәbi mәtn uyğunlaşdırması işinә cәlb olunur. İstәr simmetrik, istәrsә dә 

asimmetrik  quruluşlu  sintaktik  vahidlәr  vә  әksәriyyәt  etibarilә  bir  vә  ya 

iki-üç  sözdәn  ibarәt  olan  mikro  mәtnlәr  dә  qaynaq  dildәn  hәdәf  dilә 

çevrilir.  Çevrilmә  işi  bütün  hallarda  hәdәf  dilin  imla  qaydalarına  vә 

ümumi  mәtn  kompozisiyasına  görә  hәyata  keçirilir.  Sadә  vә  mürәkkәb 

cümlәlәrin qırılaraq mәtnlәşmәsi prosesindә gerçәklәşәn parselyatiklәşmә 

hadisәsi  isә  qaynaq  vә  hәdәf  dillәrdә  eyni  bir  sintaktik-linqvistik 

quruluşda  özünü  göstәrir.  Qaynaq  vә  hәdәf  mәtnlәrdә  özünü  göstәrәn 

digәr qrammatik-sintaktik fәrqliliklәrdәn isә aşağıda bәhs edilәcәkdir. 

 

---