M. M. Musayev

 

320 

mәdәniyyәti vә sonrakı oturaq türk-islam sivilizasiyası әnәnәlәrini әlaqә-

lәndirәn konseptual komponentlәrindәn biri ifadә olunur. Hәmin konsep-

tual  komponet  vә  ya  qavram  isә  bütövlükdә  oğuz  türklәrinin  hәyat-dav-

ranış tәrzinin hәr yönü ilә әks olunmasından ibarәtdir. Burada Dәdә Qor-

qudun  Bayanadır  Xanın  hüzurunda  oğuz  türklәrinnin  davranışlarına  dair 

söylәdiyi uzun hekayәsindәn bir parça verilir. Sözügedәn hekayә ayrılıqda 

milli şüura, bütövlükdә isә türkün hәyat-tәfәkkür tәrzinә çevrilәn konsep-

tual dәrk etmә әsasında nәql edilir.  Vә konseptual mәzmunlu bütün şifahi 

amillәr qaynaq vә hәdәf mәtnlәrdә eyni quruluşlu sadә vә mürәkkәb cüm-

lә növlәri ilә ifadә edilir. Mәsәlәn: 

 

ıa.  Azerb: At ayağı yel kimi olursa, ozan dili dәxi çevik olur.  

ıb. Türk: At ayağı yel gibi olursa ozan dili de çevik olur. 

ııa. Azerb. Mәn isә Tanrının buyruğu ilә ozanam. 

ııb. Türk. Ben Tanrının buyruğuyla ozan olmuşum. 

ıııa.  Azerb.  Hәrdәn  mәnә  elә  gәlir  ki,  mәn  qayibdәn  dәxi  dürlü 

xәbәrlәr söylәyә bilәrәm. 

ıııb. Türk. Bazen gaipten türlü haberler verebildiğimi sanıyorum. 

 

Yuxarıda gәtirilәn örnәklәrdәn sadәcә üçüncüsü qaynaq vә hәdәf 

mәtnlәrdә  işlәnilәrkәn  bir-birindәn  fәrqlilik  göstәrir.  Sözügedәn  örnәk 

qaynaq mәtndә subordinativ-obyekt mәnalı mürәkkәb cümlә, hәdәf mәtn-

dә isә sadә geniş cümlә ilә ifadә olunur. Eyni mәzmun vә ya konkret bir 

mәtlәb Azәrbaycan türkcәsindә çox zaman mürәkkәb cümlәlәrlә, Türkiyә 

türkcәsindә isә tәrkibli sadә geniş cümlәlәrlә ifadә olunur. Ümumiyyәtlә, 

sözügedәn  dil-nitq  hadisәsi  digәr  türk  әdәbi  dillәrinin  dә  sintaksisindә 

geniş  yayılmış  әsas  sintaktik  fәrqliliklәrdәn  biridir.  Bununla  bәrabәr, 

qynaq vә hәdәf mәtnlәrdә digәr müxtәlif dil fәrqliliklәri vә variantlarının 

işlәnildiyinә dә tәsadüf edilir. Mәsәlәn: 

 

Fәrqliliklәr;  Azәrb: Mәn isә bilәrәm. Türk: Ben bilirim.  

  

Göründüyü  kimi,  eyni  bir  örnәkdә  yer  tutan  bil-  feli  qynaq 

mәtndә qeyri-müәyyәn gәlәcәk zamanda, hәdәf mәtndә isә geniş zamanda 

işlәnilir.  Çünki,  Azәrbaycan  türkcәsindә  geniş  zaman  qavramı  Türkiyә 

türkcәsindә  olduğu  kimi,  özünә  mәxsus  qrammatik  göstәrici  (şәkilçi)  ilә 

qrammatiklәşmәmişdir.  Hәmin  qavram  yerinә  görә  hәm  qeyri-müәyyәn 

gәlәcәk  zaman,  hәm  dә  indiki  zaman  morfoloji  әlamәti  ilә  ifadә  edilir. 

---

 

321 

Bununla  bәrabәr,  qaynaq  mәtndә  işlәnilәn  ‘yada  düşmək’(xatırlamaq), 

gözünün acısını çıxarmaq vә ya almaq (kestirmek) frazeoloji ifadәlәri isә 

sadәcә  Azәrbaycan  türkcәsindә  işlәnilәn  vә  buna  bağlı  olaraq  da 

interospektiv aspektdә qiymәtlәndirilә bilәn dil vahidlәridir. 

 

Variantlar: Azәrb. Ağzını yummak; Türk. Çenesini kapatmak . 

 

Yuxarıda göstәrilәn frazeoloji ifadәnin Azәrbaycan türkcәsindә vә 

Türkiyә türkcәsindә işlәnilәn variantlarının etimologiyası fәrqli linqvistik 

açıqlamalarla  müәyyәnlәşdirilә  bilәr.  Birincisi  türk  mәnşәli  olub, 

göründüyü kimi,  Dәdә Qorqud mәtnindә dә işlәnilir. İkincisi isә birincisi 

ilә hәr nә qәdәr yerinә yetirilәn işin eyniliyinә görә bir-birinә bәnzәsә dә, 

Hind-Avropa  dillәrindәn  semantik  olaraq  çevrilmiş  kalkadan  (Müq.  Et: 

İng. Shut up; Rusça. Zakroy rot) başqa bir şey deyildir. Türk-islam mәdә-

niyyәtinә  görә ölәn bir insanın son dәfә olaraq gözlәri vә çәnәsi bağlanı-

lır, ancaq yumulmur. Əgәr canlı bir insan hәqiqәtәn susdurulmaq istәnilir-

sә, onda onun ağzı bağlanmalı (kapatılmalı) deyil, türkcәyә vә türk-islam 

mәntiqinә  görә  yumulmalıdır.  Belәliklә,  sözügedәn  frazeoloji  ifadәnin 

Türkiyә  türkcәsindә işlәnilmәsi  xarici  dillәrin  tәsiri  olaraq  da izah  oluna 

bilәr.  

Yuxarıda gәtirilәn mәtn dastanın әsas qәhrәmanı Dәdә Qorqudun 

daxili  nitqi  olaraq  söylәnilir.  Dәdә  Qorqud  “Dış  Oğuz  vә  İç  Oğuz”da 

olub-bitәnlәri “üç gün, üç gecә” içәrisindә Bayandır Xana vә onun yanın-

dakı digәr dastan qәhrәmanlarına nәql edir. Türk mifik tәfәkküründә mü-

әyyәn bir zaman hüdudunu şәrtli mәqamlarda ifadә edәn “üç gün, üç ge-

cә” folklorik ifadәsi sözügedәn mәtnin tәkrar olunan qurucu-altgöndәrimli 

komponenti olaraq işlәnilr.  

 

5.2.  “Sehrbazlar  dərəsi”  romanından  bir  mətn  parçasının 

linqvistik-sintaktik təhlili 

IIa.  Karvan  hayla-küylә  yola  düşmәyә  artıq  hazır  idi.  Hamı 

yığışıb  hәrә  öz  yerindә  hәrәkәt  әmrini  gözlәyirdi.  Bircә  Karvanbaşının 

çadırı  tәzәcә  ağaran  dan  işığında  yavaş-yavaş  qaralmağındaydı.  Xacә 

İbrahim ağa bir daha әmәllicә yüklәnmiş dәvәlәrә, qatırlara, karvan boyu 

öz  yerini  tutmuş  sәbirli  atlara,  çadırın  yanındakı  böyük  ocağın  külünü 

eşәlәyib  söndürәn  vә  onu  gözlәyәn  üç  nәfәr  nökәrә  ötәri  nәzәr  saldı, 

çadırın  ağzında  “öhö,  öhö”lәyib  boğazını  arıtladı,  ehmalca  başını  әyib 

içәri keçdi:  

---

 

322 

-Qurbanın olum, sabahın xeyirli olsun, biz hazır. 

Karvanbaşı artıq sәfәr geyimindә idi, bardaşını qurub hәlә dә isti 

yatağında fikrә gedib oturmuşdu, Xacә İbrahim ağanın bu sözlәrini gözlә-

yirmiş kimi dәrhal ayağa qalxdı, әtәyini çırpıb әziklәrini sәliqәyә saldı: 

-Çox  gözәl,  çox  pakizә.  Yolçu  yolda  gәrәk,  sәnin  dә  sabahın 

xeyirli olsun, çadırı de söksünlәr (Abdulla 2006b: 25-26). 

 

IIb.  Kervan  curcuna  içinde  yola  çıkmaya  artık  hazırdı.  Herkes 

toplanmış,  hareket  emrini  beklemekteydi.  Yalnız  Kervancıbaşı’nın  çadırı 

yeniden  parlamaya  başlayan  tan  yeri  ışıklarında  yavaş  yavaş 

aydınlanıyordu. Hoca İbrahim Ağa, denkleri esaslı biçimde yerleştirilmiş 

olan develeri, katırları, kervanın başından sonuna yerini almış olan atları, 

keza  çadırın  yanındaki  büyükçe  ateşin  külünü  karıştırarak  söndürmekte 

olan  ve  kendisini  bekleyen  üç  uşağı  gözden  geçirdi;  çadırın  girişinde 

“öhö, öhö” diye gırtlağını temizledi, yavaşca başını eğerek içeri girdi.  

“Kurban olduğum hayırlı sabahlar, biz hazırız.” 

Kervancıbaşı artık yolculuk giyisilerini kuşanmış, bağdaş kurarak, 

sıcaklığını  hâlâ  korumakta  olan  yatağının  üstünde  düşünceli  düşünceli 

oturmaktaydı. Hoca İbrahim Ağadan bu sözlerini bekliyormuş gibi derhal 

ayağa kalktı, eteklerini silkip, buruşuklarını düzeltti: 

“Çok  iyi,  çok  güzel.  Yolcu  yolunda  gerek,  sana  da  iyi  sabahlar, 

söyle çadırı da çözsünler.” (Abdulla 2007: 21).  

 

“Sehrbazlar  dәrәsi”  romanının  qaynaq  vә  hәdәf  mәtnlәrindәn 

gәtirilәn  örnәklәrdә  qrammatik,  leksik  vә  frazeoloji  sәciyyәli  dil 

eyniliklәri  vә  fәrqliliklәri  geniş  bir  ölçüdә  işlәnilir.  Bununla  bәrabәr, 

şәkilcә eyni, mәnaca fәrqliklәri olan sözlәrin işlәnilmәsinә dә sözügedәn 

mәtnlәrdә çox tәsadüf edilir. Mәsәlәn: 

 

Eyniliklәr: Bardaş qurmaq vә ya bağdaş kurmak; 

Fәrqliliklәr:  Hay-küy//curcuna;  yığışmaq//toplaşmak;  gözlemek-

//beklemek;  boğazını arıtlamak//gırtlağını temizlemek; 

Variantlar:  Yola  düşmәk//yola  çıkmak;  sabahın  xeyir//hayırlı 

sabahlar; әtәyini çırpmak//eteğini silkmek;   

Şәkilcә eyni, mәnaca fәrqliliklәri olan sözlәr: 

 Nökәr//uşak; qaralmaq//karalmak//kararmak. 

 

---