M. M. Musayev
Yüklə 3,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qavramalar dünyasına görə müəyyənləşdirilən frazeologizmləşmə hadisəsi və araşdırma-öyrənilmə konteksti
- 4.1. Hər iki ədəbi dildə bir-biri ilə eyni və oxşar olan frazeologizmlər
- 4.1.1. Eyni olanlar
- 4.1.2. Frazeoloji variantlar
- 4.2. Fərqli frazeologizmlər
- 4.2.1. Ədəbi dil səciyyəli frazeologizmlər
- 4.2.2. Danışıq dili səciyyəli frazeologizmlər
62
gizmlәri sözügedәn dərk etmə-şüur-təfəkkür müstәvisindә yuxarıda göstә- rilәn araşdırma-öyrәnilmә yönümlәrinә vә onların müxtәlif dillәr arasındakı әlaqәlәr әsasında müәyyәnlәşәn substrat, adstrat, superstrat vә interstrat sәciyyәli dil tәbәqәlәri ilә tәşkil etdiyi oppozitivliyә görә tәdqiq etdik. Frazeologizmlәşmә hadisәsi vә frazeologizmlәr müasir filologiya elmindә vә türkologiyada indiyә qәdәr әsas etibarilә әnәnәvi olaraq keçmişә görә retrospektiv, indiyә görә prospektiv vә gәlәcәyә görә pers- pektiv yönümlәrdә öyrәnilmişdir. Aşağıdakı sxemdә retrospektiv projek- siyalı araşdırmanın tәdqiqat obyekti dil tәbәqәsi kimi substratlar, prospek- tiv projeksiyalı araşdırmanın tәdqiqat obyekti dil tәbәqәsi kimi adstratlar, perspektiv projeksiyalı araşdırmanın tәdqiqat obyekti dil tәbәqәsi kimi superstratlar vә ya dil tәşәkküllәri olaraq göstәrilmişdir. Qavramlar dün- yasına görә müәyyәnlәşdirilәn frazeologizmlәşmә hadisәsi vә onun araş- dırma-öyrәnilmә kontekstinin axırıncı bucağını tamamlayam interospektiv projeksiyalı araşdırmanın tәdqiqat obyekti kimi isә interstrat dil tәbәqәsi seçilmiş vә göstәrilәn yönümlәrlә substrat, adstrat, superstrat vә interstrat sәciyyәli dil tәbәqәlәrinin qarşılıqlı iyerarxiyası müәyyәnlәşdirilmişdir. Bununla da özünәmәxsus leksik tәrkibi vә semantik prototiplәri ilә seçilәn fәrqli frazeologizmlәrin koqnitiv-konseptual olaraq öyrәnilmәsinin yolu açılmışdır. Sözügedәn araşdırma-öyrәnilmә müstәvisindә yer tutan kubun sәkkiz bucağı türk әdәbi dillәrindә işlәnilәn frazeologizmlәşmә dәrәcәlәrinә vә fәrqlәrinә görә çәkilmişdir: 63
Qavramalar dünyasına görə müəyyənləşdirilən frazeologizmləşmə hadisəsi və araşdırma-öyrənilmə konteksti
Sxem 1
Dәrketmә retrospektiv substrat perspektiv vvv superstrat prospektiv adstrat
interospektiv interstrat Tәfәkkür Şüur
Tәfәkkür
64
4.1. Hər iki ədəbi dildə bir-biri ilə eyni və oxşar olan frazeologizmlər Birincilәr, yәni hәr iki әdәbi dildә bir-biri ilә eyni olan fraze- ologizmlәr böyük әksәriyyәti tәşkil edir. Bununla yanaşı, müәyyәn leksik- qrammatik fәrqliliklәrlә eyni semantik sahәlәrdә gerçәklәşәn, ancaq hәr iki әdәbi dildә bir-birindә qarşılığı olmayan ikincilәr, yәni bir-birinә oxşar olan frazeologizmlәr isә frazeoloji variantlar olaraq müәyyәnlәşdirilir. Hәr iki qrupa daxil olan frazeologizmlәr örnәklәri ilә aşağıdakı kimi korpuslaşdırıla bilәr.
Sözügedәn frazeologizmlәr hәm leksik, hәm dә semantik dolunumuna görә bir-biri ilә, әsasәn, eynidir. Müşahidә edilәn fәrqliliklәr isә sadәcә bәzi fonetik dәyişikliklәrin vә sinonim sözlәrin işlәnilmәsindәn ibarәtdir. Mәsәlәn:
olmak’; ağıl öyrətmək: ‘akıl öğretmek’; ağır gəlmək: ‘ağır gelmek’; ağız- burnunu əzişdirmək: ‘ağzını burnunu dağıtmak’; ağzında şirə qalıb: ‘tadı damağında kalmak’; ağzı ilə quş tutmaq: ‘ağzıyla kuş tutmak’; anadan (anasından) əmdiyi süd burnundan gəlmək (tökülmək): ‘anasından emdiği süt burnundan gelmek’; araları dəymək (sərinləşmək, soyumaq): ‘araları açılmak’; atdan düşüb eşşəyə minmək: ‘attan inip eşeğe binmek’; Ayda
şeytan komaz’ vә s.
Sözügedәn frazeologizmlәrin semantik quruluşu vә funksional qarşılıqları hәr iki әdәbi dildә eynidir. Müşahidә edilәn ayrılıqlar isә bәzi leksik vahidlәrin vә morfoloji әlamәtlәrin fәrqli şәkillәrdә işlәnilәmәsi ilә ortaya çıxmaqdadır. Mәsәlәn:
yağmuru gibi gözyaşı dökmek’; abır-həyadan salmaq: ‘rezil kepaze etmek’; acı bağırsaq kimi uzanmaq: ‘yılan hikâyesine dönmek’; acından
‘havanda su dövmek’; adamın yerə baxanı: ‘yere bakan yürek yakan’; addım atmağa qoymamaq: ‘adım attırmamak’; adı pisə çıxmaq: ‘adı 65
kötüye çıkmak’; ağır tərpənmək: ‘ağırdan almak’; ağız-burnunu turşutmaq: ‘ağzını burnunu büzmek’; ağzı aralanmak: ‘dili çözülmek’; axına qarşı getmək: ‘akıntıya karşı kürek çekmek’; Alaqarğa balasına aşiq olub: ‘Kirpi yavrusunu kadife tüylüm diye sever//Kuzguna yavrusu anka görünür’; arabanın dal çarxı: ‘zurnanın son deliği’; arı yuvasına çöp soxmaq: ‘arı kovanına çomak sokmak’; aşının suyunu vermək: ‘ağzının payını (ölçüsünü) vermek’ vә s.
Hәr iki әdәbi dilin söz-ifadә varlığında bir-biri ilә paralel olaraq işlәnilәn, leksik-qrammatik qarşılıqları vә variantları olmayan frazeolo- gizmlәr dә iki qrupda müәyyәnlәşdirilә bilәr: 1. Müqayisә edilәn birinci әdәbi dildә hәlә işlәnilәn, ikincinin isә tarixi xarakterli söz varlığında saxlanılan vә ya birincidә XX yüzildә meydana çıxan ədəbi dil səciyyəli frazeologizmlər; 2. Müqayisә edilәn birinci әdәbi dildә, әsasәn, şifahi olaraq işlәnilәn, ikincidә isә hәm diskursiv sәciyyәli vasitәlәr, hәm dә frazeoloji formlaşmaları ilә müşahidә edilәn danışıq dili səciyyəli frazeologizmlər. 4.2.1. Ədəbi dil səciyyəli frazeologizmlər Hәmin frazeologizmlәrә daha çox müqayisә edilәn birinci әdәbi dilә dair yazılı mәtnlәrdә tәsadüf edilir vә onlar müqayisә edilәn birinci әdәbi dildәn ikinci әdәbi dilә konseptual sәciyyәli dil açıqlamaları ilә çevrilir; mәsәlәn: Abrına qısılmaq: ‘konuşmaktan kaçınmak, tepkisini gösterme- mek, utancından ağzını açmamak’; al dilə tutmaq: ‘kandırmak//tatlı dille kandırmaya çalışmak’; ana xəttini təşkil etmək: ‘tәmәlini oluşturmak’;
vermek, üzmek’ vb.
Hәmin frazeologizmlәririn işlәnilmәsinә daha çox şifahi әdәbiy- yata dair mәtnlәrdә vә diskursiv xarakterli dil ortamlarında tәsadüf edilir. Onlar müqayisә edilәn birinci әdәbi dildәn ikinci әdәbi dilә diskursiv sәciyyәli dil-danışıq vasitәlәri vә idiomatik xarakterli ifadәlәrlә çevrilir; mәsәlәn: Adəmdən xatəmə: ‘ezelden ebede, yüz yıllarca’; Adı it dəftərində (də ) yoxdur: ‘adı sanı bilinmemek’; Adını tut (çək) qulağını bur: ‘lafının üstüne gelmek; İyi adam lafının üstüne gelir; İti an çomağı hazırla//İti an Yüklə 3,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|