M. M. Musayev
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dördüncü.
- 2.1.2.3. Müqayisәli vә müqayisәli-tarixi türkoloji dilçilik araşdırmaları
76
kimi ölü dillәrlә olan dil tәmasları da göstәrilmişdir. Vә hәmin tәmaslar nәticәsindә yaranmış olan fonetik, fonoloji vә leksik dil paralellәri müәyyәnlәşdirilmişdir. Dördüncü. Türkoloji dilçilikdә vә bütövlükdә türkologiyada tarixi-müqayisәli dilçilik vә müqayisәli-tarixi dilçilik tәbirlәri çox zaman eynimәnalı sinonim ifadәlәr vә ya dilçilik yöntәmlәri olaraq başa düşülmәkdәdir. Әlbәttә, bunların hәr ikisi bir-birinә geneoloji baxımdan qohum olan dillәrin tarixi inkişaf tәmayüllәrinin müәyyәnlәşdirilmәsi vә ilkin әcdad dil sәviyyәlәrinin rekonstruksiyasının aparılması üçün istifadә edilәn dilçilik yöntәmlәridir. Ancaq bәzi dilçilәr türk dillәrinә bütövlükdә hәsr etdiklәri әsәrlәrinin adlarında vә ya mövzularının mәzmun vә ifadә planlarının adlandırılmasında belә heç sözügedәn temrin-birlәşmәlәrdәn ayrı- ayrılıqda istifadә etmәmişdir. Mәsәlәn, mәşhur dilçi-türkoloq A. M. Şerbak 13 türk dillәrinin müqayisәli olaraq öyrәnilmәsinә hәsr etdiyi әsәrlәrindә bir dilçilik termini olaraq çox zaman sadәcә “müqayisәli” sözündәn istifadә etmişdir. Belәliklә, türkoloji dilçilik zәminindә “tarixi-tipoloji” vә “müqayisәli-tarixi” dilçlik ifadәlәri türk dillәrinә dair müxtәlif müqayisәli mövzuların adlarının, mәzmun vә ifadә planlarının adlandırılmasında әn çox XX yüzilin 70-ci illәrindәn sonra “dilçilk repertuarı”nda işlәdilmәyә başlanılmışdır. Türkoloji dilçilikdә sözügedәn axırıncı yöntәmlә aparılan elmi vә praktik-linqvistik işlәr, yuxarıda da göstәrildiyi kimi, iki vә ya daha çox, çox zaman da bütövlükdә türk dillәri vә dialektlәrinin öyrәnilmәsinә hәsr edilәn әsәrlәrdәn ibarәtdir. Bundan sonrakı paraqrafda hәmin әsәrlәrin konseptual-linqvistik açıqlanması üzәrindә durulacaqdır.
Müqayisәli türkoloji dilçilikdә türk dillәrinin morfologiyasına dair aparılan hәr cür elmi araşdırmalar vә praktik-linqvistik işlәr XX yüzilin әvvәllәrindәn etibarәn yuxarıda göstәrilәn dilçilik yöntәmlәrinin sinkretik olaraq tәtbiq olunması ilә getdikcә sürәtlәnmişdir. Sözügedәn
13 Aşağıda A. M. Şerbakın türk dillәrinin müqayisәli öyrәnilmәsinә hәsr etdiyi linqvistik araşdırmalarından ayrıca olaraq bәhs olunacaqdır. Türkoloji dilçilikdә vә ümumiyyәtlә türkologiyada tarixi-müqayisәli vә müqayisәli-tarixi dilçilik termin-ifadәlәrini daha çox Ural-Altay nәzәriyyәsini qәbul edәn dilçi-türkoloqlar işlәtmişdir. Bu nәzәriyyәyә görә türk dillәrinin monqol, tunqus-mancur vә hәtta koreya, yapon vә fin-uqor dillәri ilә genetik baxımdan qohum olduğu iddia olunur. Bu nәzәriyyәnin tәrәfdarlarından Tabert Stralenberq, V. Şott, F. Vidmen, B. Munkaçi, M. A. Kastern, V. Banq, Q. Ramstedt, M. Rәsәnen, N. Poppe vә başqalarının adını çәkmәk olar. Altay dillәrinin tarixәn eyni mәnşәdәn olmasını qәbul etmәyәnlәrin miqdarı da xeyli çoxdur. Vә bunların sayı getdikcә çoxalmaqdadır. Mәsәlәn, hәmin dilçi-türkoloqlardan A. M. Şerbakı, C. Klousonu, Q. Dörferi, Q. D. Sanjayevi vә başqalarını göstәrmәk olar (Zeynalov 1981: 6). Göründüyü kimi, A. M. Şerbakın adı da ikincilәrin sırasında yer alır. Elә diqqәti çәkәn dә budur.
77
әsәrlәri dә öyrәnilәn dillәrin, onların faktik dil materiallarının seçiminә vә qrammatik kateqoriyalarının öyrәnilmәsinin üsullarına görә bütövlükdә iki qrupa ayırmaq mümkündür. Birinci qrupa daxil edilәn türkoloji dilçilik әsәrlәrindә hәr hansı bir konkret türk dilindә müәyyәn qrammatik-morfoloji kateqoriyalar ya sinxronik, ya da sinxronik vә diaxronik olaraq araşdırılır. Ancaq sözügedәn әsәrlәrdә digәr qohum dillәrin elmi vә praktik materialları vә onlara dair irәli sürülmüş fikirlәr vә linqvistik dәyәrlәndirmәlәr dә, yuxarıda göstәrildiyi kimi, bu vә ya digәr şәkildә araşdırmaya cәlb olunur. Hәmin materiallar, irәli sürülmüş fikirlәr vә dәyәrlәndirmәlәr çox vaxt aparılmış olan uyğun araşdırmalardan alınır. Onlar öyrәnilәn dilin faktik dil materialları ilә hәm sinxronik, hәm dә diaxronik olaraq qarşılaşdırılır, tarixi-müqayisәli vә ya müqayisәli- tarixi yöntәmlә öyrәnilir. Hәmin әsәrlәrә örnәk olaraq yuxarıda da adı çәkilәn V. Banqın “”Göytürkcәdәn Osmanlıcaya. Türk dilinin müqayisәli qrammatikası ilә әlaqәdar hazırlıq işlәri. 1. Mәruzә: Türkcә sual әvәzliyi haqqında” (1917a), V. B. Boqoroditskinin “Digәr Türk dillәrilә müqayisәli kontekstdә tatar dilçiliyinә giriş” (1953), V. İ. Rassadinin “Tofalar dilinin morfologiyasının müqayisәli öyrәnilmәsi” (1978) kimi kitabları göstәrmәk olar. Seyitnazar Arnazarovun “Türkmәn dilindә nitq feillәri (müqayisәli planda)” (1982) monoqrafiyası vә E. A. Qruninanın “Türk dilindә indikativ: tarixi-müqayisәli işıqlandırma” (1975) adlı doktorluq dissertasiyası da bu qәbildәn olan әsәrlәrdәndir. Q. F. Blaqovanın “Türk hal sisteminin areal-tarixi işıqlandırılması: cәnub-şәrq regionu” (1982) adı ilә adlandırılan monoqrafiyasında Avrasiya coğrafiyasının cәnub-şәrq bölgәsindә yer alan türk dillәri araşdırmaya regional-linqvistik özәlliklәri ilә cәlb olunmuşdur. Hal kateqoriyası hәmin dillәrdә areal-tarixi linqvistik yöntәmlә öyrәnilmişdir. Ali Fehmi Karamanoğlunun “Kıpçak Türkçesi Grameri” (1994) adlı kitabında qıçaq qrupu türk dillәrinin tarixi-diaxronik, Mustafa Önerin “Bugünkü Kıpçak Türkçesi: Tatar, Kazak vә Kırgız Lehçeleri Karşılaştırmalı Grameri” (1998) monoqrafiyasında isә hәmin dillәrin bu günkü sinxronik durumu işıqlandırılmışdır. XX yüzilin 40-cı vә әsas etibarilә 50-ci illәrindәn sonra türk dillәrinin morfologiyasına aid ikinci bir müqayisәli araşdırma-öyrәnilmә qrupuna daxil edilә bilәn dilçilik araşdırmalarını vә digәr hәr cür linqvistik işlәri dә әslindә iki yarımqrupa ayırmaq olar. Birinci yarımqrupa daxil olan dilçilik araşdırmalarında әn çox türk dillәrinin tarixi lәhcәlәrә vә ya orta türk dövrü yazı dillәrinә söykәnәn ayrı-ayrı dil-danışıq qrupları vә ya kıpçaq qrupu, karluq qrupu, oğuz qrupu türk dillәri vә s. olaraq işıqlandırılmışdır. Türkoloji dilçilikdә ümumtürk dilinin qrammatik Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|