M. M. Musayev
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
80
XX yüzilin 70-ci illәrindәn etibarәn ümumtürk dilinin morfologiyasına aid yuxarıda adları çәkilәn vә çәkilmәyәn problemlәrin çözümlәnmәsi ilә әlaqәdar olaraq yazılan bir çox önәmli müqayisәli türkoloji dilçilik әsәri meydana çıxmışdır. Bunlardan biri A. M. Şerbakın üç cilddәn ibarәt olan kitabıdır. Hәmin kitab müәllifin “Türk dillәrinin müqayisәli morfologiyasına dair oçerklәr: ad (1977), feil (1981), zәrf, kömәkçi nitq hissәlәri, tәqlidi sözlәr” (1987) adlı fundamental monoqrafiyadan ibarәtdir. İkincisi dә Sovetlәr Birliyi Elmlәr Akademiyası Dilçilik İnstitutunun Türk-Monqol Dillәri sektorunda dövrün çox mәşhur dilçi-türkoloqları tәrәfindәn o vaxtlar yazılmağa başlanmış olan bir qrammatika kitabıdır. Sözügedәn altı cildli kitab Sovetlәr Birliyi dağıldıqdan sonra hәmin İnstitutun “Ural-Altay dillәri şöbәsi”ndә 2006-cı ildә tamamlanmışdır. Hәmin fundamental әsәrin tam adı isә belәdir:“Türk dillәrinin müqayisәli-tarixi qrammatikası. Fonetika (1984); Morfologiya (1986), Sintaksis (1988), Leksika (1997), Regional rekonstruksiyalar (2002), Pratürk vә prototürk (2006)”. Türkoloji dilçiliyin sözügedәn fundamental әsәrlәrindә pratürk, prototürk, qәdim türk vә ümumtürk dilindә әsas vә asılı morfemlәrin ilkin şәkillәrinin rekonstruksiyaları ayrı-ayrı vә sadәcә dil faktlarına dayanılaraq verilmişdir. A. M. Şerbakın türk dillәrinin morfologiyasına dair yazdığı fundamental әsәrlәrindә isә әsas vә kömәkçi nitq hissәlәrinin qrammatik şәkillәri, semantik-funksional mәzmunu çağdaş vә qәdim türk dillәrinin materialları vә linqvistik kontekstindә müqayisәli olaraq öyrәnilmişdir. Yuxarıda adı çәkilәn ikinci çoxcildli kitabın ikinci cildi, adından da göründüyü kimi, türk dillәrinin müqayisәli morfologiyasına hәsr olunmuşdur. Sözügedәn kitab müqayisәli vә müqayisәli-tarixi dilçilikdә türk dillәrinin morfologiyasına aid indiyә qәdәr yaradıcı müәllif heyyәti tәrәfindәn yazılmış olan çox önәmli fundamental әsәrlәrdәn biridir. Buna görә dә aşağıda sözügedәn әsәrin biblioqrafik-linqvistik açıqlanmasını әlinizdәki dәrslikdә qısa bir örnәk olaraq tәqdim edirik. Sözügedәn әsәr 8 bölmәdәn ibarәtdir: – Ön söz, Giriş, tәklik vә cәmlik kateqoriyaları (E. Tenişev); –Mәnsubiyyәt kateqoriyası, mәsdәr, tәqlidi sözlәr (V. D. Arakin); –Hal kateqoriyası, şәxs vә işarә әvәzliklәrinin hallanması, söz yaradıcılığı vә ya isim düzәltmә (A. Çeçenov); – Şәxs vә şәxs-işarә әvәzliklәri (F. D. Aşnin); –
Sifәt (L. Pokrovskaya); 81
– Zәrf, qoşmalar (L. S. Levitskaya); –
–
Zaman kateqoriyası (İ. V. Kormuşin); –
Şәkil kateqoriyası (N. A. Baskakov); –
Feli bağlamalar, feli sifәtlәr (N. Z. Hacıyeva); –
Әdatlar, bağlayıcılar (K. Musayev). Yuxarıda adları çәkilәn vә sözügedәn bölmәlәri yazan dilçi-türkoloqlar göstәrilәn morfoloji vahidlәr vә kateqoriyalar haqqında özәl elmi araşdırmaları vә böyük әksәriyyәtinin isә doktorluq dissertasiyaları olan alimlәrdir. Başqa bir ifadә ilә kitabın hәr bir hissәsi hәmin linqvistik sahәnin vә ya mövzunun özәl mütәxәssisi tәrәfindәn yazılmışdır. Kitabın digәr beş cildi dә hәmin cildlәrdә yer alan mövzuların dar ixtisas sahiblәri tәrәfindәn qәlәmә alınmışdır. Kitabın “Giriş” bölmәsindә ayrılıqda ümumtürk dilinin morfoloji özәlliklәri, şәkilçilәrin, qrammatik kateqoriyaların, nitq hissәlәrinin orijinal tәsniflәndirilmәsi vә bütövlükdә isә türk dillәrinin qrammatik quruluşunun qısa bir normativ-elmi tәsviri verilir. Bununla bәrabәr, söz gövdәsinin tәşәkkülü, qrammatik, leksikoqrafik sәciyyәli sözdüzәltmә modellәri ilә qrammatik tәsriflәnmә morfoloji kontekstdә müqayisә olunur. Bunun nәticәsindә dә onlar aşağıdakı şәkildә bir-birindәn fәrqli qrammatik-morfoloji sistemlәr olaraq müәyyәnlәşdirilir: • İsimlәrdә mәnsubiyyәt şәkillәri; sifәtlәrdә dәrәcәlәr; feillәrdә feli sifәtlәr, feli bağlamalar, aspekt (tәrz), növ, mәsdәr. • Qrammatik tәsriflәnmәnin komponentlәri isә aşağıdakılardan ibarәtdir: • Feillәrdә şәkil, zaman, şәxs kateqoriyaları vә şәkilçilәri; adlarda (isimlәrdә) vә saylarda tәsriflәnmә şәkillәri. Belәliklә, kitabın “Giriş” hissәsindә әsas vә kömәkçi morfemlәrin ümumtürk dilinin qrammatik quruluşunun ontoloji özәlliklәrinә vә nitq hissәlәrinin funksional-semantik fәrqliliklәri kontekstinә uyğun olaraq yığcam bir tәrifi verilmişdir. Әdhәm Tenişev türk dillәrinin ümumi morfoloji tәsvirini verәrkәn ümumtürk dilinin, hәr şeydәn öncә, aqqlütinativ bir dil olduğunu qeyd edir. O, eyni zamanda ümumtürk dilinin pra- vә prototürk әcdad dil durumlarında söz yanaşması (mürәkkәb sözlәr) vә sәslәrin yerlәrini dәyişdirmәsi ilә söz yaradıcılığı faktlarına da sahib olduğunu vurğulayaraq bәzi fәrqli elmi nәticәlәr әldә edir. Daha doğrusu, kitabın sözügedәn bölmәsindә türk mәnşәli şәkilçilәrin leksik mәna daşıyan sözlәrdәn vә ya yardımçı (kömәkçi) morfemlәrdәn әmәlә gәldiyinә dair әnәnәvi
82
türkoloji dilçilikdәki mövcud fikirlәrin elmi xarakter daşımadığı iddia edilir. Bu isә o demәkdir ki, sözügedәn әsәrdә ümumtürk dilinin morfoloji quruluşu sadәcә müqayisәli-tarixi dilçilik metodu ilә deyil, hәm dә çağdaş tәsviri-semantik yöntәmlә dә öyrәnilmişdir. Ancaq, kitabın sadәcә bu bölmәsinin deyil, digәr bölmәlәrinin dә әnәnәvi müqayisәli-tarixi, çağdaş tәsviri, struktur, semantik, funksional-linqvistik yöntәmlәrlә kifayәt qәdәr öyrәnildiyini söylәmәk mümkün deyidir. Çünki, dәyәrlәndirilәn ümumtürk dili materialları çox vaxt araşdırma- öyrәnilmә sәciyyәli müxtәlif mәnbәlәrdәn, yәni dissertasiyalardan, qrammatika kitablarından, araşdırmalardan vә ya bәdii әsәrlәrdәn götürülmüşdür. Kitabı belә bir intellektual-elmi diskursda yazanların çoxu danışılan türk dillәri ilә canlı olaraq tәmasda olmamışdır. Onlar yaşayan Avrasiya türkcәlәrinin semantik-funksional özәlliklәrini, deyimlәr vә atalar sözlәri sistemini vә ya “mәcazlar dünyası”nı da bir dil-danışıq daşıyıcısı olaraq dәrinlәmәsinә bilmәmişdir. Adları çәkilәn dilçi-türkoloqlar ümumtürk dilinin müqayisәli-tarixi qrammatikasını düz bir bucaq altında hazırlamağı qarşılarına mәqsәd qoymuşdur. Belә ki, onlar dil kateqoriyalarının tarixi inkişafının izlәnilmәsinin sadәcә pra- vә prototürk, qәdim türk vә ümumtürk dili dövrlәrinin mexaniki olaraq müәyyәnlәşdirilmәsilә mümkün olacağını düşünmüşdür. Halbuki, dil gerçәkliklәri dil xarici mahiyyәtlәrdәn vә ya semiotik işarәlәrdәn әmәlә gәlmişdir. Buna görә dә müxtәlif dil sәviyyәlәrindә bir rekonstruksiya vә ya fonetik, morfoloji, sintaktik, leksik, frazeoloji bir canlandırmanı hәyata keçirәn hәr hansı bir dilçi öz dar ixtisasının xaricinә çıxmağı da bacarmalıdır. O, çox geniş bir konseptual müstәvidә dünyanın qavramlar xәritәsindәn hәrәkәt etmәli vә çağdaş sosial vә fәnn elmlәrinin nәticәlәrindәn dә xәbәrdar olmalıdır. Necә ki, artıq çağdaş türkoloji dilçilikdә sözügedәn әsәrdәki rekonstruksiya yöntәmlәri mübahisә obyektinә çevrilir, türk dillәrinin tarixi inkişafının vә tәkamülünün yeni mәrhәlәlәri müәyyәnlәşdirilir, bir sözlә, tamamilә fәrqli rekonstruksiya prinsiplәri irәli sürülür 15 . Bütün bunlara baxmayaraq, sözügedәn әsәrin әn önәmli elmi-linqvistik özәlliyi pra- vә prototürkdә vә qәdim türk dilindә morfemlәrin vә morfoloji komponentlәrin rekonstruksiyasının verilmәsi vә buna bağlı olaraq da onların tarixi inkişaf meyllәrinin göstәrilmәsindәn ibarәtdir. Qeyd ounmalıdır ki, sözügedәn morfoloji komponentlәrin ilkin formaları canlandırılırkәn vә
15 Yu. V. Şekanın “Rekonstruksiya prinsiplәri” (2005) adlı mәqalәsindә sözügedәn prinsiplәrindәn geniş bәhs olunmaqdadır. Hәmin mәqalә rus dilindәn Türkiyә türkcәsinә tәrәfimizdәn tәrcümә olunmuş vә “Dil Araşdırmaları” (Sayı:4 Bahar 2009, s.125-134) adlı dәrgidә yayımlanmışdır. Mәqalәnin türk dilindәki tәrcümәsi dәrsliyin “Әlavәlәr” hissәsindә yer almaqdadır (Әlavә 2).
Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|