M. M. Musayev
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2.1.3. Sintaksis “Sintaksis”
- Meniñ atam awulga barğan”
83
onların inkişaf mәrhәlәlәri tarixi zamanlara görә müәyyәnlәşdirilirkәn bütün uyğun qrammatik şәkillәrin qrammatika kitabında yer almasına ciddi sәy göstәrilmişdir. Sadәcә çatı kateqoriyasının morfoloji göstәricilәri (şәkilçilәri) vә ya onların tarixi inkişaf mәrhәlәri kitabda yer alamamışdır. Bir neçә konkret şәkilçinin inkişaf mәrhәlәlәri vә rekonstruksiyası isә kitabda bütövlükdә verilmәkdәdir. Burada mәnsubiyyәt şәkilçilәri vә şәxs әvәzliklәrinin yiyәlik halın şәkillәrinә vә söz sonunda işlәnilmәsinә bağlı olduğu, üçüncü şәxs әmr şәklinin -γın (-sın) şәkilçisinin -ğın feli sifәt morfoloji әlamәti ilә eynilәşdiyi göstәrilir. Bu, kiabdakı әn çox mübahisә doğuran linqvistik açıqlanmalardandır. Kitabda müqyisәli-tarixi yöntәmlә bәrabәr, yetәrincә olmasa belә, digәr linqvistik metodlardan da yeri gәldikcә istifadә edilmişdir. Mәsәlәn: 1. Müqayisәli-tәsviri vә ya -tutuşdurmalı (sifәtlәr tәsvir olunarkәn); 2. Tipoloji (mәnsubiyyәt kateqoriyası vә digәr kateqoriyalar tәsvir olunarkәn); 3. Regional-tipoloji (tәsriflәnmә sistemi açıqlanarkәn vә örnәklәri ilә tәsvir olunarkәn); 4. Semantik-funksional (feli sifәtlәr, feli bağlamalar, zaman, şәkil, növ kateqoriyaları tәsvir olunarkәn). Dәrslikdә sözügedәn böyük әsәrin ikinci cildinin mәzmunu vә hәmin cilddә istifadә edilәn linqvistik yöntәmlәrin işlәnilmәsi haqqında nisbәtәn daha geniş vә qismәn dә mübahisә doğuran bir kontekstdә qısaca mәlumat verdik. Belә bir mәlumat mübahisә doğuran bir diskursda sözügedәn әsәrin digәr cildlәri haqqında da aşağıda yeri gәldikcә verilmәkdәdir.
alınmış olub “quruluş, sıra” demәkdir. Sintaksis anlayışını bir linqvistik elm sahәsi sәviyyәsindә әsas metodik vә praktik parametrlәri ilә aşağıdakı kimi sәciyyәlәndirmәk olar: 1) Konkret dillәrә xas olan vә nitq vahidlәrini tәşkil edәn qayda vә vasitәlәrin bütünü; 2) Qrammatikanın nitq törәmәsi vә ya yaranması proseslәrini öyrәnәn bir bölümüdür. Burada, hәr şeydәn öncә, cümlә içәrisindә sözlәrin bir-birini izlәmәsi vә uyğunluğu işıqlandırılır. Bundan başqa, söylәm olaraq mәtnin hissәsi, dilin isә müstәqil vahidi sәviyyәsindә cümlәnin ümumi özәlliklәri dә hәmin bölmәdә öyrәnilir (ЛЭC 1990: 448). Sintaksis bәhsinsdә dilin sintaktik vahidlәr sistemi işıqlaqndırılır. Bu bölmәyә, hәr şeydәn öncә, söz birlәşmәlәri, kәlmә qrupları, sadә cümlәlәr, mürәkkәb cümlәlәr, son zamanlarda 84
da mürәkkәb sintaktik bütövlәr 16 daxil edilir. Burada sintaktik vahidlәrin quruluş qaydaları vә onları bir-birinә bağlayan müxtәliv dil-nitq vasitәlәri öyrәnilir. Әslindә sintaksis mahiyyәt etibarilә iki böyük bölmәdәn tәşkil olunur: söz birlәşmәlәri vә cümlәlәr. Türk dillәrindә söz birlәşmәlәrinin başından bәri, әsasәn, iki növü öyrәnilir: – İsmi birlәşmәlәr; – Feli birlәşmәlәr. Feli sifәt, feli bağlama, mәsdәr tәrkiblәri vә qoşmalı birlәşmәlәr dә söz qrupları olaraq söz birlәşmәlәrinin içәrisindә öyrәnilir.
Müxtәlif sistemli dillәrin vә ya böyük vә kiçik dil ailәlәrinin sintaktik quruluşu müqayisәli-tarixi dilçilikdә bütün parametrlәri ilә hәlәlik geniş öyrәnilmәmişdir. Bunun nәticәsindә müqayisәli türkoloji dilçilikdә dә sintaksis mövzusunun bütövlükdә ümumtürk dilinin, ayrılıqda isә müxtәlif türk dillәrinin materiallarına görә müqayisәli olaraq araşdırdırılmasının çox da yayğın olmadığı müşahidә olunur. XX yüz il boyunca qrammatikanın sözügedәn sahәsinә aid yazılmış әsәrlәrdәn yalnız aşağıdakı fundamental kitabların adlarını özәl olaraq çәkmәk mümkündür (Aшмaрин 1903; Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков 1962; Гaджиeвa 1973; Пoкрoвcкaя 1978; Oğuz qrupu türk dillәrinin müqayisәli qrammatikası 2002). Bununla bәrabәr, ümumtürk dilinin “Türk dillәrinin müqayisәli-tarixi qrammatikası” (1984; 1986; 1988; 1997; 2002; 2006) adlı kitabının ayrıca bir cildini dә N. Z. Hacıyevanın vә B. A. Serebrennikovun yazdığı “Sintaksis” (1988) adlı әsәr tәşkil edir. Sözügedәn әsәr türk dillәri sintaksisinin müqayisәli olaraq öyrәnilmәsindә çox mühüm әhәmiyyәt kәsb edir. Türkoloji dilçilikdә indiyә qәdәr sintaksisin әn çox aşağda göstәrilәn mövzuları tarixi- müqayisәli vә ya müqayisәli-tarixi yöntәmlә öyrәnilmişdir: –Türk dillәrinin müqayisәli-tarixi sintaksisi sözügedәn dillәrin tarixi morfologiyası ilә birlikdә işıqlandırılmışdır. Bu baxımdan türk dillәrinin tarixi-müqayisәli vә ya müqayisәli-tarixi
16 Dәrs vәsaitinin müasir türkoloji dilçiliyin aktual problemlәrinә hәsr edilәn ikinci hissәsindә mürәkkәb sintaktik bütövlәrdәn, o sradan mәtn sintaksisi vә mәtn dilçiliyi qavramlarından çağdaş türkoloji dilçiliyin aktual mәsәlәlәri olaraq daha geniş bәhs olunacaqdır.
85
sintaksisindә sintaktik vahidlәrin arxetiplәri 17 bir tipoloji model olaraq dilin semantikası vә sintaktik sırası ilә birlikdә konkret morfoloji modellәrә söykәnilәrәk müәyyәnlәşdirilmişdir. Mәsәlәn, “sifәt+isim”, “feli sifәt+isim” vә s. birlәşmә modellәr kimi. Altı cildlik “Türk dillәrinin müqayisәli-tarixi qrammatikası” (1984; 1986; 1988; 1997; 2002; 2006) kitabının yuxarıda adı keçәn “Sintaksis” (1988) adlı cildi isә quruluşu vә mәzmunu etibarilә, әsasәn, alman sintaksisti V. Delbryukun fikirlәrinә әsaslanılaraq hazırlanmışdır. Sözügedәn qrammatika kitabının “Sintaksis” bölümündә ismi vә feli söz birlәşmәlәri, sadә vә mürәkkәb, ismi vә feli cümlәlәr mövzuları işlәnilmişdir. Burada ümumtürk dilinin sintaktik arxetiplәri vә onların tәşәkkülü ismi vә feli söz birlәşmәlәri ilә bütövlükdә cümlәyә aid olan inkişaf meyllәri vә dәyişmәlәrә görә müәyyәnlәşdirlmişdir. Belәliklә, sözügedәn әsәrdә istәr söz birlәşmәlәrinin, istәrsә dә müxtәlif cümlә tiplәrinin qәdim türk dilindәn bәri çox vaxt morfoloji göstәricilәrә görә gerçәklәşәn transformasiyası konkret dil materiğalları ilә tәsvir olunmuşdur. –Türk dillәrinin inkişafının ilk dönәmlәrindә tabe edәn-tabe olan (atributiv) sıralanmalı söz birlәşmәlәrinin sintaktik quruluşun inkişafında ilkin mәrhәlәni tәşkil etdiyi fikri irәli sürülmüşdür. Bu fikir sintaksisdә nominativ quruluşdan predikativ quruluşa doğru inkişaf nәzәriyyәsinin әsasını tәşkil etmişdir. Hәmin fikrә görә, qaraqalpaq dilindәki “Meniñ atam
quruluşun türk dillәrindә birinci olduğu mülahizәsi” (Бacкaкoв 1975) türkoloji dilçilikdә çox geniş mübahisә doğurmuş vә J. Deni, (1921;1941), O. Böhtlinqk (1851), Qrönbex (1936) kimi bir çox türkoloq tәrәfindәn әsas bir elmi-metodik istiqamәt olaraq qәbul edilmәmişdir. Bunun kimi feli tәrkiblәrin transformasiyaya uğrayaraq, tabesiz mürәkkәb cümlә komponentlәrinin isә müstәqilliyini itirmәsi nәticәsindә tabeli mürәkkәb cümlәlәrә çevrilmәsi fikri dә artıq türkoloji dilçilikdә çox ciddi tәnqid edilmәkdәdir (Musayev 2011: 85-87). Çünki, çağdaş türk dillәri diferensiallaşana qәdәr polipredikativ vahidlәrin bütün tiplәri, istәr “mürәkkәblәşmiş” sadә geniş
17
“Arxetip” bir filoloji termin olaraq yunan dilindәn alınmışdır. Hәmin termin mәnşәcә “archétypon”sözündәndir vә lüğәvi mәnası “proobraz, praforma, prototip” demәkdir. Bir dil işarәsi olaraq konseptual mәzmunu vә semasioloji-leksik adlandırması isә әcdad dilin, mәsәlәn pra- vә prototürkün ilk şәkli, modeli vә ya müxtәlif sәviyyәlәrinin formaları vә modellәri anlamına gәlir. Bunlar fonetik arxetiplәr, morfoloji arxetiplәr, sintaktik arxetiplәr, leksik arxetiplәr vә s. olaraq bilinir. Bәdii әdәbiyatda vә әdәbiyyatşünaslıq elmindә isә arxetipik obrazlar, miflәr, qavramlar vә digәr özәl mәtnqurucu işarәlәr işlәnilir. Belәliklә, sözügedәn arxetiplәr müqayisәli-tarixi dilçilikdә hәr hansı bir dilin vә ya qohum dillәrin müxtәlif dil sәviyyәlәrinin ilkin tәşәkküllәri vә ya formaları olaraq öyrәnilir (ЛЭC 1990: 47).
Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|