M. M. Musayev
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2.1.2.2. Tәsviri, tarixi-müqayisәli vә ya müqayisәli-tarixi vә tarixi-tipoloji dilçilik yöntәmlәri haqqında
74
“Morfologiya” sözü dә, yuxarıda göstәrildiyi kimi, yunanca bir kәlmә olub, morphē, ‘şәkil’, loqos ‘söz, oxuma, öyrәnmә, elm, tәlim’ demәkdir. “Morfologiya” bir dilçilik fәnni olmaq etibarilә, әsasәn, aşağıda göstәrilәn elmi, praktik vә linqvistik istiqamәtlәri ehtiva edir: 1. Dildә söz şәklinin qavrayışını vә quruluşunu tәmin edәn mexanizmlәr sistemini; 2. Qrammatikanın sözügedәn sistemin qaydalarını vә inkişafını öyrәnәn bir bölümünü.
Türk dillәrinin morfologiyasına vә digәr dil sәviyyәlәrinә dair yazılmış olan bütün müqayisәli araşdırmalar vә müqayisәli olmayan müxtәlif sәciyyәli linqvistik-praktik işlәr elmi- metodik baxımdan әsas etibarilә dörd hissәyә bölünә bilәr: Birinci. Bu qrupda yer alanlar konkret olaraq ayrı-ayrı türk dillәrinin vә dialektlәrinin morfologiyasına dair aparılmış olan sinxronik xarakterli elmi-praktik işlәrdәn ibarәtdir. Muharrem Erginin çağdaş Türkiyә türkcәsi (1972), Muxtar Hüseynzadәnin çağdaş Azәrbaycan türkcәsi (1972) vә yaradıcı müәllif heyyәtinin yazdığı çağdaş “Türkmәn dilinin qrammatikası” (2000) kimi kitablar mәhz hәmin bölgüdә yer almaqdadır. Bu vә müasir türk dillәrinә dair yazılmış olan bunun kimi digәr әsәrlәr sözügedәn әdәbi dillәrin tәsviri qrammatika kitablarından ibarәtdir. Göstәrilәn tip işlәrdә türk әdәbi dillәrinin morfologiyası digәr qohum olan vә olmayan dillәrlә müqayisәli deyil, tәsviri dilçilik metodu ilә öyrәnilir. İkinci. Türkoloji dilçilikdә hәr hansı bir türk dilinin ayrılıqda tarixi qrammatikası vә ya morfologiyası vә bütövlükdә tarixi sәpgidә sinxronik, diaxronik vә dialektoloji dil özәlliklәrinin digәr türk dillәri materialları ilә müqayisәli aspektdә öyrәnilmәsi işi isә tarixi-müqayisәli yöntәmlә yerinә yetirilmişdir. Mәsәlәn, Levitskayanın “Çuvaş dilinin tarixi morfologiyası” (1976); Н. X. Мaкcютoвanın “Başqırd dilinin şәrq dialektinin tarixi-müqayisәli metodla öyrәnilmәsi” (1976) vә В. И. Рaccaдинин “Tofalar dilinin morfologiyasının müqayisәli öyrәnilmәsi” (1978) kimi yazdığı әsәrlәr hәmin dilçilik yöntәmi ilә hazırlanmışdır. Türkoloji dilçiliyin vә ya bütövlükdә türkologiyanın Türkiyә mәktәbindә isә, yuxarıda göstәrildiyi kimi, türk dili bütün lәhcәlәri vә ya dialektlәri ilә bir bütün dil olaraq öyrәnilir. Bu dilin tarixinә aid yazılmış hәr hansı bir әsәrdә dә türk әdәbi dillәri vә “tarixi lәhcә”lәri tarixi dil sәviyyәlәrinin müxtәlif inkişaf meyllәri ilә müqayisәli araşdırmaya cәlb olunur. Bu baxımdan hәmin әsәrlәr dә tәbii olaraq tarixi-müqayisәli sәciyyә daşıyır. Bu cür dilçilik işlәrinin adı da elә 75
“Türk dili” adı ilә adlandırılır. Mәsәlәn, Әhmәd Cәfәroğlunun “Türk Dili Tarihi” (1984) vә Әhmәd Bican Әrcilasunun “Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi” (2004) adlı әsәrlәri dә tarixi-müqayisәli dilçilik yöntәmilә yazılmışdır. Әhmәd Bican Әrcilasunun kitabında türk dilinin dünya dillәri arasındakı yeri göstәrilmiş, әn qәdim türk dastnlarının vә göy türk, orxon- yenisey abidәlәrinin dili, özәlliklә dә morfoloji özәlliklәri ilә hәrtәrәfli öyrәnilmişdir. Hәmin әsәrdә bulqar, uyğur, oğuz, qıpçaq, karluk türklәrindәn vә Qarxanlılardan qalan әdәbi mәtnlәrin dili Qәrb vә Şәrq türkcәlәri olaraq oxşar vә fәrqli fonetik, morfoloji vә leksik özәlliklәrinә görә örnәklәri ilә tәhlil edilmişdir.
bir “tarixilik prisipi”nin tәdbiq olunması zәruriyyәtini meydana çıxartmışdır. Hәr hansı bir konkret türk әdәbi dilinin, dialektinin vә bütövlükdә ümumtürk dilinin tarixi morfologiyası vә ya digәr dil sәviyyәlәrinin tarixi aspektdә öyrәnilmәsi onun digәr türk dillәri vә dialektlәri ilә müqayisәli olaraq araşdırılmasını da gündәmә gәtirmişdir. Türkologiyanın vә onun bir qolu olan türkoloji dilçiliyin ilk inkişaf mәrhәlәlәrindә türk dillәri vә dialektlәrinә aid yazılan әsәrlәrdә әn çox tәsviri vә tarixi-müqayisәli dilçilik metodlarının tәtbiq olunduğu müşahidә olunur. XX yüzilin sonlarına doğru isә istәr tarixi-müqayisәli vә müqayisәli-tarixi, istәrsә dә tәsviri dilçilik yöntәmlәri ilә bәrabәr, bir dә tarixi-tipoloji dilçilik metodunun tәdbiqi gündәmә gәlmişdir. Tarixi-müqayisәli vә tәsviri dilçilik metodları ilә türk dillәri vә dialektlәrinә dair yazılmış fundamental әsәrlәr haqqında sözügedәn fәsilin sonrakı bölmәlәrindә daha geniş vә әtraflı bәhs olunacaqdır. N. A. Baskakakovun “Türk dillәrinin quruluşunun tarixi-tipoloji xarakteristikası: söz birlәşmәsi vә cümlә” (1975), “Türk dillәrinin tarixi-tipoloji morfologiyası: sözün quruluşu vә aqqlütinasiyanın mexanizmi” (1979), “Türk dillәrinin tarixi-tipoloji fonologiyası” (1988) olaraq adlandırılan kitabları tarixi-tipoloji dilçilik metodunun tәtbiqi ilә meydana çıxmışdır. Aydın Mәmmәdovun “Türk samitlәri. Anlaut vә kombinatorika: türk dillәrindә samitlәrin fonoloji vә morfonoloji dәyişmәlәrinin müqayisәli-tarixi vә tarixi-tipoloji problemlәri” (1985) adlı әsәrindә isә hәm müqayisәli-tarixi, hәm dә tarixi-tipoloji dilçilik yöntәmindәn istifadә olunmuşdur. Sözügedәn әsәrlәrdә çağdaş türk dillәrinin materialları tәkcә bir-birilә, qәdim vә әn qәdim әcdad türk dili örnәklәri ilә müqayisә edilmәmişdir. Hәmin materiallar hәm Ural-Altay dillәrinin, hәm dә ümumtürk dili ilә qonşu olmuş diri vә hәtta ölü dillәrin materialları ilә müqayisә olunmuşdur. Belәliklә, ümumtürk dilinin tarixdә sadәcә Ural-Altay dillәri ilә deyil, Yaxın Şәrqin xett, hitit
Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|