M. M. Musayev
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
214
tema qrupuna daxil olan “yük” sözünә işarәdir. Predikativ tәyinli asılı hissә ilә ifadә olunan axırıncı cümlә isә verilmiş mәtnin remasıdır. Әslindә mürәkkәb sintaktik bütövün (MSB-nin) başlanğıc vә orta mәrhәlәlәrini tәşkil edәn cümlәlәr mәtnin bütövlükdә mürәkkәb bir temasını tәşkil edir. MSB-nin hәmin komponentlәri vә rema olaraq müәyyәnlәşdirilәn son komponenti dә hәr biri ayrı-ayrılıqda yuxarıda 1-ci sadә quruluşlu mәtn örnәyindә göstәrildiyi kimi, tema- rematik parçalarına ayrıla bilәr. Belәliklә, MSB-nin başlanğıc, orta vә son mәrhәlәlәrini tәşkil edәn cümlәlәrin hәr birinin ayrı-ayrılıqda tema-rematik üzvlәrinә parçalanması sadә quruluşlu, başlanğıc vә orta mәrhәlәlәri tәşkil edәn cümlәlәrlә son mәrhәlәni tәşkil edәn cümlәnin ümumi tema-rematik üzvlәnmәsi isә mürәkkәb quruluşlu çoxmәrhәlәli aktual üzvlәnmә olaraq qiymәtlәndirilir. Mәtndәki bağlayıcılar dәqiqlәşdirici vә ya aktualizator funksiyasında işlәnir. “Belә ki, vә” tabesizlik bağlayıcısı daxil olduğu frazafövqü vahidin komponentlәrini, “ki” tabelilik bağlayıcısı isә mürәkkәb cümlәnin hissәlәrini әlaqәlәndirir.
sintaktik bütövlәr” (2012: 253-264) adlı kitabımızda geniş bir şәkildә öyrәnilir. Azәrbaycan bәdii mәtnlәrindәn alınan mürәkkәb sintaktik bütövlәrdә aktual üzvlәnmәni tәşkil edәn tema vә remalar göstәrilir. Bundan başqa, mәtndüzәldici vә aktual üzvlәnmәdә aktuallaşdırıcı üzvlәr olaraq işlәnilәn anaforik, kataforik, koranaforik vә korkataforik vasitәlәr türkcә mәnşәli yeni elmi-linqvistik terminlәrlә adlandırılır. Onların sözügedәn mәtnlәrdәki mәtnlinqvistik funksiyası yeni terminoloji sistemlә vә yeni bir linqvistik-sintaktik açıqlanma ilә göstәrilir. Bütün bunlar bütövlükdә MSB-lәrin günümüzdә vә gәlәcәkdә mikro- vә makromәtnlәrdә daha geniş bir projeksiyada әlaqәli araşdırılmasının önünü açır. Vә ayrılıqda isә Azәrbaycan bәdii mәtni vә onu tәşkil edәn mürәkkәb sintaktik bütövlәrin hәm filologiya elminin sahәlәri kimi әdәbiyyatşünaslıq vә üslubiyyat, hәm dә ümumi bir işarә vә işarәlәr sistemi elmi olan semiotika ilә bağlı olaraq öyrәnilmәsini şәrtlәndirir. İşarәli dil vahidlәri zaman-mәkan, sәbәb-nәticә, şәrt-müqayisә vә s. mәnalı funksional- semantik aurada paradiqmatik vә sintaqmatik komponentlәr olaraq ifadә olunur. Mәtn vә ya mürәkkәb sintaktik bütövlәr hәmin komponentlәrin hәr hansı bir kommunikativ prosesdә ardıcıl birlәşmәsilә şifahi vә ya yazılı olaraq gerçәklәşir. O, hәr şeydәn öncә, bir ünsiyyәt vasitәsidir vә konkret bir tәrkib vә ya rabitәli söylәm (diskurs) kimi tәrif edilir. Bütövlük, ardıcıllıq vә komponentlәrin bir-birinә daxili bağlılığı, yәni konseptual-linqvistik ierarxiklik hәr hansı bir 215
mәtnin indiyә qәdәr çox geniş bir miqyasada öyrәnilәn әsas struktur, semantik vә funksional әlamәtlәridir. Mәtn vә onu tәşkil edәn mürәkkәb sintaktik vahidlәr yetәrli ölçüdә daxili enerji ehtiva edәn, hәmin enerji әsasında tәşәkkül tapan, öz-özünә inkişaf edәn vә etdirilәn vә sözün tam mәnasında mәdәniyyәtlә qidalanan bir fenomendir. Sözügedәn tәşәkkül vә tәdrici inkişaf klassik tәrifi ilә bütövlükdә verici vә alıcı vasitәsilә ortaya çıxır, ayrılıqda isә danışan vә dinlәyәn arasında şifahi, yazıçı vә oxucu arasında yazılı mәtn olaraq gerçәklәşir. Danışan vә dinlәyәn, yazıçı vә oxucu, bir başqa sözlә, verici vә alıcı mәtnquruculuğu prosesinin ayrı-ayrı konseptual-intellektual komponentlәri olaraq müәyyәnlәşir. Mәtnin qurulması vә ya onunla ünsiyyәt saxlamaq prosesi olaraq tәrif edilә bilәn mәtn tәşәkkülünün bütününü tәşkil edәn komponentlәr çağdaş dil-danışıq ortamında iç-içә gәlir. Çünki bilgi axını gündәn-günә sürәtlәnir, dil ortamı şifahilәşir vә çox hallarda görünәn bir hala çevrilir, e-dil vә buna bağlı olaraq e-türkcә vә ya e-Azәrbaycanca ehtiyacı getdikcә aktuallaşır. Bunun nәticәsindә linqvistik-kommunikativ vahid olaraq “verici-alıcı” formulu şәklindә tәrif edilәn mәtnquruculuq işi çağdaş dil-işlәnilmә ortamına görә yeni bir konseptual-filoloji müstәvidә öyrәnilir. Başqa bir sözlә, mәtn müasir dilçilikdә bir tәrkib, bir linqvistik-kommunikativ proses vә tәşәkkül şәklindә vә ya onu tәşkil edәn komponentlәrinin bir yerә yığılması olaraq qiymәtlәndirilir. Sözügedәn yığılmaya әsasәn müәyyәnlәşdirilәn “verici-göndәrilәn-alıcı” formulu isә mәtn komponentlәri müstәvisindә yenidәn tәsniflәndirilir ( Зaeвcкaя 2002: 62-73). Bu kontekstdә mәtnin komponentlәrinin yeni bir tәrifi vә ya “kommunikativ dövrә”si, “verici-göndәrilәn-alıcı” әlәqәlәrinin “bilvasitә-bilavasitә projeksiyalı gerçәklәşmәsi”nә әsasәn aşağıdakı şәkildә formullaşdırılır:
a-Verici b-Vericinin projeksiyası c-Mәtnin gövdәsi vә ya göndәrilәn ç-Mәtnin projeksiyası
d-Alıcı 216
Kommunikativ dövrә
Sxem 3.
Verici-alıcı әlaqәlәrinin bilavasitә projeksiyalı gerçәklәşmәsi danışan-dinlәyәn, bilvasitә projeksiyalı gerçәklәşmәsi isә yazıçı-oxucu komponentlәri ilә yerinә yetirilir. Birincidә şifahi,
Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|