M. M. Musayev
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1.2.2.3.1. Sadә quruluşlu mürәkkәb sintaktik bütövlәrin aktual üzvlәnmәsi
209
hadisәsinә görә müәyyәnlәşәn monopredikativ, polipredikativ komponentli hәr hansı başqa kiçik vә ya böyük mәtnlәrin tәsnifinin konkret konsituasiyadan, verilәn informasiyadan vә kommunikativ mәqsәddәn asılı olduğunu göstәrir. Mürәkkәb cümlәlәrin kommunikativ-sintaktik aspektdә öyrәnilmәsi ierarxik sәciyyәli bir xarakter daşımaqdadır. Belә bir araşdırma-öyrәnilmә işi, hәr şeydәn öncә, struktur-funksional vә struktur-semantik sәciyyәli tәsniflәndirmәlәrin sadә cümlә sintaksisindәki tәtbiqinә dә dayanır. Bu isә bir tәrәfdәn mono- vә polipredikativ konstruksiyalarda, frazadanböyük vahidlәrdә, elәcә dә bütün mikro- vә makromәtnlәrdә aktual üzvlәnmәnin nitq fәaliyyәti ilә bağlılığından irәli gәlir. Digәr tәrәfdәn isә müxtәlif sistemli dünya dillәrindә hәmin dil-nitq hadisәsinin universal- tipoloji keyfiyyәt kimi hәlәlik lazımınca öyrәnilmәmәsi ilә dә şәrtlәnir. Aktual üzvlәnmә dil sistemindә, hәr şeydәn öncә, nitq parçalarının intonasiyasına vә sıralanmasına görә müәyyәnlәşir. Burada quruluş (paradiqmatik) sintaksisindәn başqa, dil-nitq vahidlәrinin düzülüş (sintaqmatik) qanunauyğunluğu da mühüm rol oynayır. Mürәkkәb cümlәlәrin aktual üzvlәnmәsi nitq fәaliyyәtindә qarşıya qoyulmuş, yәni adresat, adresant vә referentin qarşılıqlı әlaqәlәrindә ifadә olunmuş konkret kommunikativ vәzifәlәrdәn asılıdır. Sintaksisdә informativ vahidlәrin aktuallaşması üçün әvvәlcәdәn müәyyәnlәşdirilmiş, ‘xüsusi’ formal-paradiqmatik әlamәtlәr dә mövcud deyildir. Yәni müәyyәn aktualizatorlar söylәmdә mәtnin ümumi tәşkilindәn vә konsituasiyadan asılı olaraq özünü büruzә verir. Belәliklә, mürәkkәb cümlә sintaksisindә aktual üzvlәnmәnin öyrәnilmәsi mәtn dilçiliyinin gәlәçәk daha geniş tәdqiqi üçün zәruridir. Ona görә ki, gedişatın ümumi siqnifikativ mәzmununu bildirәn müxtәlif semantik-funksiohal sahәlәrin tәzahürü nitq kәsiyi kimi frazadanböyük vahidlәrin informativliyinә әsaslanır. Bununla da mәtnin linqvistikası, sintaksisi, elәcә dә onun bütün paradiqmatik tәyinedicilәri aktual vә qrammatik üzvlәnmәnin vәhdәtindә tәsnif oluna bilәr. Belәliklә, mürәkkәb cümlәlәr indiyә qәdәr struktur-funksional vә struktur-semantik aspektlәrdә öyrәnilәrkәn onların sintaktik-kommunikativ xüsusiyyәtlәri vә mәtnin bir komponenti sәviyyәsindә qapalı bir sintaktik quruluş olaraq işlәnilmәsi nәzәrә alınmamışdır. Buna görә dә mürәkkәb cümlәlәrin ayrı-ayrı tiplәrinin, elәcә dә onun elmi-linqvistik tipolo- giyasının müәyyәnlәşdirilmәsindә çox zaman semantik-funksional sahәlәrin oppozisiyasına vә sıralanmasına әsaslanılmamışdır. Bunun әvәzinә isә paradiqmatik tәyinedicilәrә (funksional asılılıq, bağlayıcı vasitәlәr vә s.) istinad edildiyindәn әnәnәvi dilçiliyin әsas sahәlәrindәn biri olan mürәkkәb cümlә sintaksisindә dә tәhtәlşüur tәcrübәdәn irәli gedilmәmişdir. Mürәkkәb cümlәlәrin 210
adekvat elmi-linqvistik tәsvirini vermәk üçün, hәr şeydәn öncә, onların dil sistemindә sintaqmatik xüsusiyyәtlәrini, o cümlәdәn semantik-funksional sahәlәrin çoxmәnalılığına әsaslanan omomodellәrini müәyyәnlәşdirmәk lazım idi. Sintaktik omomodellәrә görә mürәkkәb cümlәlәrin struktur-semantik tiplәrini müәyyәnlәşdirәrkәn xüsusi-mürәkkәb quruluşlu polipredikativ vahidlәrin digәr әvvәlki aspektlәri ilә bәrabәr, sintaktik-kommunikativ xüsusiyyәtlәri dә nәzәrә alınmalıdır. Bunsuz sintaktik arxitoktenikanın dil-nitq dәyişmәlәrindә müәyyәnlәşәn informasiyavericilik tәrәfi kölgәdә qalar (Musayev 2011: 99-103).
Mәtn dilçiliyi qavramı bütün parametrlәri vә prinsiplәri ilә 1970-ci illәrdә ortaya çıxmışdır. Bundan sonra türkologiyada da tabesiz mürәkkәb cümlәlәr olaraq adlandırılan sintaktik konstruksiyaların mikromәtnlәr sәviyyәsindә öyrәnilmәsinin yolu açılmışdır. Bununla da çağdaş dilçilikdә artıq mürәkkәb cümlәlәrin klassik tabeli mürәkkәb cümlәlәr (hipotaksis) vә tabesiz mürәkkәb cümlәlәr (parataksis) sistemi olaraq tәsniflәndirilmәsi lüzumu getdikcә ortadan qalxmışdır. Konseptual olaraq mürәkkәb cümlәnin qavramlaşdırılması, sintaktik modellәrinә vә mәnaca növlәrinә görә uyğun kateqoriyalaşdırılması 31 işi isә çağdaş dilçilikdә artıq tabeli mürәkkәb cümlәlәrә görә aparılmaqdadır. Sadә vә mürәkkәb cümlә qarşılaşmasının ikinci tәrәfindә tabeli mürәkkb cümlәlәr işqlandırılmaqdadır. Daha doğrusu, artıq sadәcә söz birlәşmәlәri vә qrupları, sadә vә mürәkkәb cümlәlәr (tabeli
mürәkkәb cümlәlәr) sintaksisin әsas kateqoriyaları olaraq tәsniflәndirilmәkdәdir (Гурeeв 2002: 37-48). Tabesiz mürәkkәb cümlәlәr vә ona bәnzәr digәr sintaktik konstruksiyalar isә müasir linqvistikada
sadә quruluşlu mürәkkәb sintaktik vahidlәr olaraq öyrәnilmәkdәdir.
1.2.2.3.1. Sadә quruluşlu mürәkkәb sintaktik bütövlәrin aktual üzvlәnmәsi
Bu kontekstdә tabesiz mürәkkәb cümlәlәr olaraq tәsniflәndirilәn sintaktik konstruksiyalar çağdaş dilçilikdә sintaksis vә mәtn sәviyyәlәri arasındakı bağlantını tәşkil edәn aralıq bir mәrhәlә
31
bir bütün kimi dәrk olunan tәcrübәsinә dair mücәrrәd qavramlar vә bir yerdә birlәşdirilә bilәn konkret kateqoriyalar bir-birindәn fәrqlәndirilir. Mәsәlәn, giley-güzar, tәәssüf, istәk, arzu, mәqsәd, sәbәb, nәticә vә s. bildirәn konseptual mәna sahәlәri dünyanın insan tәrәfindәn yenidәn aparılan tәsviri ilә qavramlaşdırılır vә kateqoriyalaşdırılır (Мурясов, Самигуллина, Федорова 2004).
Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|