M. M. Musayev

219 

 

altgöndәrimli  әlaqә  ilә  komponentlәrin  bir-birinә  bağlanılması  mәnasına  gәlir.  Bazis-cümlәnin 

parselyatiklә  bağlılığı  daha  çox  öngöndәrimli  mәtnlinqvistik  әlaqә  olaraq  izah  olunur. 

Parselyatik-konstruksiya  ilә  özündәn  öncә  gәlәn  bazis-cümlәnin  sintaqmatik  әlaqәsi  isә  

öngöndәrimli vә altgöndәrimli sintaktik әlaqәlәr sәviyyәsindә öyrәnilir.    

Parselyatiklәşmә hadisәsinә hәm folklorik, hәm dә çağdaş ümumtürk әdәbi-bәdii mәtni 

örnәklәrindә  tәsadüf  edilir.  Türk  dillәrinin  qәrb  qoluna  daxil  olan  “Koroğlu”,  “Kitabi-Dәdә 

Qorqud”,  şәrq  qoluna  daxil  olan  “Manas”  (qırğız),  “Maaday-Qara”  (Altay)  qәhrәmanlıq 

dastanlarının  mәtnlәrindә  sözügedәn  dil-nitq  hadisәsi  geniş  yayılmışdır.  Türk  qәhrәmanlıq 

eposlarının  dilindә  perselyatik-qoşulma  konstruksiyalı  sintaktik  bütövlәrin  müxtәlif  struktur-

semantik tiplәri işlәnilir.  

A) Parselyatiklәr özündәn әvvәlki bazis-cümlәdәn qopub ayrılır, onun ifadә edilmәmiş, 

yaxud  da  “yarımçıq  üzә  çıxarılmış”  agens-mübtәdasını,  obyekt-tamamlığını  aydınlaşdırır  vә 

semantik  baxımdan  әvәz  edir;  mәs.:Mızrak  ile  delip  geçti.  /Eşiginin  köngögün.  ‘Qapısının 

derisini’  (Manas;  P.  Kıdırbaeva,  1988,  c.17);  Kılıç  ile  (birisine)  kestirdi./Celedeki  tayların. 

‘Dayçaların ipini’(Yenә orada); Kette-küçük karıñar./Bayjigit toktop kalganı. ‘Baycigit duruxdu 

(söz ya da hәrәkәt olaraq)’; Baştan ayak baarıñar ‘Baştan sona hepiniz’/ Kalkka süylop salganı. 

‘Xalqa xitab etdi.’ (“Manas” eposu); Aylangılap turbay kayttı. /Kara-Kula kaan kiji (“Maaday-

Kara” dastanı. Эпос народов СССР‚ М., 1973, с.175); Cılasun goç jigitlәrә qalaba ölkә verdi: 

/şalvar,  cübbә,  çuqa  (KDQ);  Bu  işә  Mehri  xanım  da  razı  oldu.  /Әhmәd  xan  da  (“Koroğlu” 

dastanı).  

B)  Parselyatiklәr  bazis  cümlәdәki  buraxılmış  olan  genişlәndirici-determinat  üzvlәri 

konkretlәşdirir;  mәs.:  Atası  Manas  baatırday,  Баатыр  болчу  жан  экен.  ‘Babası  Manas  bahadır 

gibi Bahadır olacak bir canmış (kişiymiş)’./Tayaтаsı Каrакаn. ‘Babası (ana tәrәfdәn) Karakan’; 

Nogoydun  Çagoo  karı  bar.  ‘Noqaylardan  ixtiyar  Cagoo  var’./Oşo  toptun  içinde’  ‘O  qrupun 

içindә’;  Kırgız,  kazak  çogulup.  ‘Qırğız,  Qazax  toplanıb’./Kara  Kum,  Sarı  Arka.  ‘Kara-Kum, 

Sarı-Arka Türkmәnistan  vә Qazaxıstanda çöldür.’ (“Manas” dastanı); Arban  yattı,  kargan  yattı. 

/Kara-Tayı  abakayda  (“Maaday-Kara”  dastanı,  s,  178);  Başlar  kәsildi.  Top  kibi  KDQ);  Çadır 

tikdilәr.  /Kafәr  için  (Yenә  orada);  Paşalar  Çәnlibelә  qoşun  çәkirlәr.  /Bolu  bәy  Әrzincan 

tәrәfdәn,  Әrәb  Reyhan  Qars  tәrәfdәn,  Hasan  paşa  özü  dә  Toqat  tәrәfdәn  (“Koroğlu” 

dastanı).  

---

220 

 

Parselyatiik-qoşulma  konstruksiyalı  vә  xususi-mürәkkәb  quruluş  xarakterli  sözügedәn 

sintaktik bütövlәrin müxtәlif struktur-semantik tiplәri,  yuxarıda göstәrildiyi kimi, “Kopoğlu” vә 

“Kitabi-Dәdә Qorqud” dastanlarının mәtnlәrindә geniş işlәnilir; mәs.: Beyrәk gördi Qazan bәgin 

xatunı  boyı  uzun  Burla  gәldi.  /Qara    qıyma  gözlәri  qan  yaşlı.  (KDQ);  Baxdı  ki,  gәlәn 

Koroğludu. /Dәlilәrin arxası (“Koroğlu” dastanı); Atı vurub sıldırımın başına qalxdı ki, oradan 

Arab Reyhanı yaxşı görsün. /Düşmәni (Yenә orada). 

Yuxarıda  gәtirilmiş  nümunәlәrdәn  dә  göründüyü  kimi,  parselyatik-qoşulma 

konstruksiyaların  quruluşca  sadә  olan  semantik-struktur  tiplәri  daha  çox  söylәm//cümlә 

sәviyyәsindә özünü göstәrir. Bununla bәrabәr, “Koroğlu” dastanının, elәcә dә çağdaş Azәrbaycan 

әdәbi-bәdii  mәtnlәrindә  parselyatik-qoşulma  konstruksiyaların  xüsusi-mürәkkәb  quruluşlu 

tiplәrinin  işlәnilmәsinә  dә  tәsadüf  edilir.  Maraqlıdır  ki,  bu  tip  parselyatik-qoşulma 

konstruksiyalarda  әsas  vә  asılı  hissәlәr,  uyğun  sintaktik  formalaşmaların  sadә  analoqlarındakı 

kimi,  yarımçıq  cümlә  quruluşunda  olur.  Ancaq  “mürәkkәb  parselyasiya”ya  uğramış 

komponentlәr bazis-cümlәlәrlә birlikdә, quruluşca sadә olan uyğun analoqlardan mәtnlinqvistik 

quruluşu  baxımından  fәrqlәnir.  Onlar,  sözügedәn  mәtnlәşmә  prosesindә  sıradan  söylәm//cümlә 

deyil,  sözün  tam  mәnasında  frazadanböyük  vahidlәr  vә  ya  mürәkkәb  sintaktik  bütövlәr 

sәviyyәsindә  özünü  göstәrir.  Daha  doğrusu,  sözügedәn  MSB-dә  ikinci  komponent  özü  dә 

semantik-funksional baxımdan aktual üzvlәrә vә ya tema vә remaya ayrılır;  mәs.: Koroğluya özü 

kimi  fәndgir  adamlar  lazımdı.  /Elә  adamlar  ki,  //paşalara,  xotkarlara  qan  uddura  bilsin 

(“Koroğlu”  dastanı);  Bizә,  ümumiyyәtlә,  şeir  deyil,  zәmanәmizin,  hәyatımızın  problemlәri  ilә 

ayaqlaşan, onun inkişafına tәkan verәn, böyük ideallarımızı vәsf edәn, insanları ucaldan poeziya 

lazımdır. /Elә poeziya ki, //bir yel kimi ötüb keçmәsin, hәmişә öz әtrini, tәravәtini saxlasın 

(“Kommunist” qәzeti, 12 yanvar 1985-ci il, s, 4). 

Sintaksisin  retprospektiv  istiqamәtdә  tarixi-müqayisәli  tәdqiqi  qәdim  dilin  bütün 

sәviyyәlәrdәki apxetiplәrinin uyğun modellәrini bәrpa etmәyә kömәk edә bilәr. Bu, hәm dә hәr 

bir türk yazı dilinin vә biri digәri ilә yaxın olan türk dil-dialekt sistemlәrinin keçib gәldiyi yolu vә 

mәphәlәlәri  әtraflı  olaraq  izlәmәyә  imkan  verәr.  Oğuz-qıpçaq  vә  qırğız-yenisey  dil-dialekt 

sistemlәrinә  daxil  olan  ayrı-ayrı  türkcәlәrin  struktur-tipoloji  quruluşlarının  özәlliklәrinin 

müәyyәnlәşdirilmәsi isә bütövlükdә Ural-Altay nәzәryәsinin nә dәrәcәdә doğru olub-olmadığını 

göstәrәr.  Mәhz  belә  bir  tarixi-müqayisәli  vә  müqayisәli-tipoloji  tәsnifatdan  aydın  olur  ki,  türk 

dillәrinin qәrb qolu, yәni oğuz-qıpçaq layı, şәrq qolundan, o cümlәdәn hәmin qola daxil olan vә 

---