6.3. Biznes rejaning tarkibiy tuzilishi
Biznes-reja maʼlum bir tuzilmaga ega bo‘lishi kerak. Masalan,
YuNIDO maʼlumotnomasida bu tuzilmada, qabul qilinishi mumkin
bo‘lgan qarorlarni tahlil qilishga bag‘ishlangan quyidagi bo‘limlarni
ajratib ko‘rsatish tavsiya etilgan:
•
tovar ishlab chiqarish hajmi va tuzilmasi. Bozor sig‘imi va
korxonaning ishlab chiqarish quvvatlarini baholash buning uchun asos
bo‘lib hisoblanadi;
•
mahsulot ishlab chiqarish uchun foydalaniladigan resurslar
assortimenti va hajmi. Rejadagi tovarni ishlab chiqarish uchun barcha
xomashyolar, materiallar, ishchi kuchi, infrastruktura, moliya
mablag‘lari, texnika va asbob-uskunalar mavjud bo‘lishi lozim va
ularning bozor narxi arzon bo‘lishi kerak;
•
yangi ishlab chiqarish obyektlarini joylashtirish. Ishlab
chiqarishni joylashtirish korxonaning raqobatdoshligini kuchaytirishi
va isteʼmolchilarga qulayliklar yaratishi zarur;
•
ishlab chiqarishni tashkil qilishning texnik asoslari. Kelgusidagi
texnologik jarayonlar mahsulotni sifat ko‘rsatkichlarini oshirishga va
mahsulotni raqobatdoshligini oshirishga ko‘maklashishi kerak;
63
•
ishlab chiqarish, boshqaruv va savdo xodimlari ishini taʼminlash
uchun sarflanadigan xarajatlar hajmi va tuzilmasi. Ishlab chiqarishdan
keyingi xarajatlarni samarali mexanizmlari, marketing kanallari,
isteʼmolchiga tovar yetib borguncha mahsulotni sifatini nazorat qilish
aniqlangan va real bo‘lishi kerak;
•
ishlab chiqarish va boshqaruv xodimlari ish faoliyatini tashkil
qilish, shu jumladan, mehnat haqi masalalari. Mehnatni samarali
tashkil etish, tashabbus va g‘oyalarni rag‘batlantirish, xodimlarni bir
komanda bo‘lib mehnat qilishlarini qo‘llab-quvvatlash kabi ijtimoiy
masalalar majmuasi tashkil etilgan bo‘lishi kerak;
•
biznes loyihani amalga oshirishni tashkiliy-huquqiy jihatdan
taʼminlash, shu jumladan, yangi tashkil qilingan obyektlarning
huquqiy maqomini chuqur tahlili asosida tanlash zarur;
•
biznes loyihani moliyaviy taʼminlash, yaʼni zarur investitsiya
summalari, taxminiy ishlab chiqarish xarajatlari, shuningdek,
investitsiya resurslarini olish imkoniyatlarini hamda ulardan foyda-
lanishning samaradorligini baholash zarur.
Biznes rejani tuzish uchun chuqur marketing tadqiqoti olib borish,
moliyaviy-iqtisodiy vaziyatni tahlil qilish, raqobatchilarni o‘rganish,
amaldagi shu biznesning normativ-huquqiy bazasini tahlil qilish kabi
ishlarni amalga oshirish va tegishli xulosalardan kelib chiqib tuzish
maqsadga muvofiq. Biznes rejaning birinchi sahifalari uning
rezumesidir.
Biznes-rejaning taklifi/rezyumesi (2-3 varaq)dan tashkil topishi
maqsadga muvofiqdir. Unda quyidagi maʼlumotlar beriladi.
•
Biznes rejaning maqsadi.
•
Moliyaga ehtiyoj, uning maqsadi va moliyaviy resurslarni
qanday maqsadlarga mo‘ljallanganligi. Kreditni qachon va qanday
qaytarib berish mexanizmi. Biznes va uning maqsadli mijozining
qisqacha yoritilishi. Sizning biznesingizni raqiblaringizning biznesidan
farqlari. Sizning biznesingiz bank-moliya masalalari oldida aynan
qanday va nima ishonch uyg‘otishi lozim (hisobot materiallari, guruh
rahbarining malakaliligi, patent va litsenziya, sertifikat va boshqalar).
• asosiy kapital xarajatlari, inestitsiyada kreditning hissasi,
kafolatlar, kutilayotgan foyda;
• noaniqlik va qaltisliklarni boshqarish;
64
• faoliyatning asosiy yo‘nalishlari va maqsadlari. Tarmoqning
tavsifi (iqtisodiyot sektorlari formatida ko‘rsatiladi).
Biznes rejaning tuzilishiga va amalga oshirishga asosiy sabab
isteʼmol qiymati yuqori, sifatli, kafolatli, bozordagi boshqa tovarlarga
nisbatan raqobatdosh bo‘lgan sizning tovaringizdir. Shuning uchun
mahsulotni ustuvor tomonlarini ifodalab berishingiz zarurdir.
• Mahsulot.
• Mahsulot/xizmatlarning yoritilishi va ularning tatbiq etilishi.
Nima? Qanday va kimlar uchun?-degan savollar yoritilishi kerak.
• Sizning mahsulotingizni ajralib turuvchi sifatlari yoki beqiyoslik
aniq va ishonarli ko‘rsatib bering.
• Sizning biznesingiz uchun zarur bo‘lgan texnologiya va malaka
sizning kichik korxonangizda bor yoki uni kelgusida sotib olishingiz
real ekanligini ifodalang.
• Litsenziya/patent huquqi sizda bo‘lsa, demak, sizni biznesingizga
imkoniyatlar ochilgan.
• Bozorning kelgusi salohiyati yuqori bo‘lsa, bu imkoniyatlarni siz
biznesingiz orqali amalga oshira olasiz.
• Bozor tahlili juda muhim. Uni real va maqsadli tahlil etish
sizning biznesingizga yordam beradi.
• Xaridorlar va ularning talablarini bilish muhim. Marketing
tadqiqotlarini o‘tkazishda xaridorning tipi va uning portretidan ham
foydalaniladi.
• Raqiblar (ularning kuchli va zaif tomonlari). Bozorda raqobat
strategiyasini ishlab chiqarishda raqiblaringizni kuchli va kuchsiz
tomonlarini bilishingiz shart.
• Bozor segmenti. Marketing tadqiqotlarini olib borishda bozorni
segmentlashdan foydalanish mafsadga muvofiq.
• Bozor hajmi va uning o‘sishi. Аgar bozorni hajmi ijobiy trendga
ega bo‘lsa, bu bozordan daromad olish mumkin. Qanday va qachon
daromad olishni siz o‘rganib chiqib qaror qilishingiz kerak bo‘ladi.
• Bozordagi narx ulushi. Аgarda sizning tovaringizni tan narxi
arzon bo‘lsa, mos ravishda sizda narxda ustuvorlik bo‘lishi mumkin.
Buning uchun mahsulotning sifati, servis ko‘rsatish darajasi kabi
jihatlar bir xil bo‘lishi kerak.
• Korxona mijozlarining tarkibi. Korxonaning mijozlarini
guruhlarga ajratish, ularning talab va istaklarini marketing nuqtayi
65
nazaridan tadqiq etish marketing rejasi uchun muhim xulosalar chiqarish
imkoniyatini beradi
• Raqobatning taʼsiri. Kichik korxonalar har doim raqobatchilarning
taʼsirida bo‘ladi. Siz korxonangizni raqobatdoshligini oshirsangiz sizning
korxonangiz barqaror foyda olishga erishadi.
• Marketing rejasi.
• Marketing tadqiqoti va ishlab chiqarish hajmi (mah-
sulot/xizmatning
raqobatbardoshligini
taʼminlash)
–
mahsulot,
xizmatlarning raqobatlashuvchi firmalar bilan qiyoslagandagi asosiy
tavsiflari.
• Narx shakllanishi.
• Tovarni targ‘ib etish sxemasi.
• Savdoni rag‘batlantirish usullari.
• Ishlab chiqarish rejasi.
• Ishlab chiqarishning texnologik jarayoni, bino va inshootlarni
joylashtirilishi.
• Jihozlar va ularning texnik iqtisodiy ko‘rsatkichlari.
• Аsosiy materiallar va jihozlarning taʼminot manbalari.
• Subpudratchilardan foydalanish.
• Boshqaruvchi xodimlar.
• Аsosiy boshqaruvchi tarkib, boshqaruvchilarning bilimi, tajribasi
va biografiyasi .
• Boshqaruvchi tarkibni mukofotlash
• Xodimlar soni va sifatini rejalashtirish bo‘yicha qisqacha xulosalar.
• Talab etilayotgan mablag‘lar manbalari va hajmi.
• Bu pullarni qayerdan, qaysi shaklda va qanday muddatlarda
olinishi.
• Mablag‘larni qaytarish sxemasi va muddati.
• Moliyaviy rejaning asosiy punktlari va xatarni baholash, savdo
hajmi, foyda, tannarx va h.k.
• Xatar, uni qay tarzda chetlab o‘tish mumkin.
• Mufassal moliyaviy reja.
• Mahsulotni sotish hajmini bashoratlash.
• Foyda va zararni baholash.
• Naqd pullar harakatini tahlili etish.
• Yillik balans.
Biznes-reja rezyume, yaʼni xulosalardan boshlanishi lozim, ularni siz
eng oxirgi navbatda yozasiz, ammo aynan ular biznes-rejangizning
66
dastlabki punkti bo‘lishi lozim. Rezume qisqacha – 2-3 bet atrofida
bo‘lishi lozim. Rezyume – bu mustaqil reklama hujjatidir, chunki unda
biznes-rejangizning asosiy qoidalari, holati mavjud bo‘ladi. Bu ko‘pgina
doimiy investorlar o‘qiydigan yagona qism hisoblanadi. Investor esa,
avvalambor quyidagi maʼlumotni bilishni xohlaydi: kredit miqdori,
qanday maqsad uchun kerakligi, qoplashning ko‘zda tutilgan muddatlari,
kim loyihani investitsiyalashni xohlashi, qarzdor qanday shaxsiy
mablag‘larga ega? Аgar rezume aniq, sodda va ishonarli qilib yozilgan
bo‘lsa investor yoki biznes reja o‘qiyotgan ekspert uni barcha sahifalarini
o‘qishga qiziqadi hamda astoydil o‘rganishga kirishadi.
Biznes rejani texnik-iqtisodiy va moliyaviy asoslashda, uning barcha
jihatlari (yaʼni texnik, moliyaviy, tijorat jihatlari) bilan bog‘liq bo‘lgan
muammolarni muqobillik nuqtayi nazaridan ko‘rib chiqiladi. Bu vazifani
faqat iqtisodchilarning o‘zlarigina uddalay olmaydilar, shu sababli
loyihalarni tayyorlashning bu bosqichida turli sohadagi mutaxassislar
guruhi ishtirok etishi maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Bular:
– shu tarmoqda ish tajribasiga ega bo‘lgan iqtisodchi (iloji bo‘lsa
mutaxassislar guruhiga iqtisodchi rahbarlik qilishi kerak);
– mahsulot realizatsiya qilinadigan bozorni tahlil qiladigan
mutaxassis(marketolog);
– mahsulot ishlab chiqarish texnologiyasini yaxshi biladigan bir yoki
bir necha muhandis-texnolog;
– mahsulot xususiyatlarini, uni sotishda yuzaga kelishi mumkin bo‘l-
gan muammolar, xizmat ko‘rsatishni yaxshi biladigan muhandis-
konstruktor;
– shunga o‘xshash ishlab chiqarishlarni barpo etish bilan
shug‘ullangan quruvchi-muhandis;
– shu turdagi ishlab chiqarishlarda xarajatlar hisobini yuritish
bo‘yicha mutaxassis.
Biznes rejani tuzuvchi mutaxassislar bilan bir qatorda guruh ishida
loyihaning ayrim muammolari bo‘yicha mutaxassislar ham (masalan,
ekologlar) vaqti-vaqti bilan jalb etilishi mumkin. Biznes rejani qabul
qilishga, yaʼni uni qabul qilishga qandaydir omillar taʼsir ko‘rsatishi
aniqlansa, biznes reja guruhi darhol bu to‘siqni bartaraf etuvchi muqobil
yechimlarni topishi lozim.
Biznes rejaning tuzilish jarayonini sxematik tarzda quyida
(3-rasmga qarang) berilgan.
|