M. T. Do’stova B. X. Xo`janiyozova
Yüklə 4,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
40 2. Biogeotsenoz strukturasi va ularning xilma-xilligi. Biz bilamizki barcha tiriklik uchun muqaddas go’sha bu ona tabiat. Atrof muhit qancha xilma-xil bo’lsa,berilgan regionda organizmlar shuncha ko’p imkoniyatlarga ega bo’ladi. Evolyutsiya jarayonida har bir tur muayyan yashash sharoitiga moslashadi. O’sha muhitda moslashgan boshqa tur va uning populyatsiyasi bo’ladi. Tabiatda tirik organizmlar tartibsiz va tasodifan tarqalmasdan, balki ular barqaror komplekslar- uyushmalarni hosil qiladi. Bir turga mansub bo’lgan populyatsiya boshqa tur populyatsiyasi bilan o’zaro ta’sir qilib,birgalikda biotik uyushmani hosil qiladi. Biotik uyushma o’z navbatida fizik muhit bilan o’zaro ta’sir qilib, birgalikda biogeotsenozni shakllantiradi. Biogeotsenozda bir qancha turlar fizik muhitni o’zaro ta’siridan uzuksiz modda oqimi hosil bo’ladi. Biogeotsenozda uzluksiz ravishda modda va energiya almashinib turadi. Bu energiyani dastlab Quyosh beradi. Moddaning siklik aylanishi va energiya almashinuvi hamma biogeotsenozdagi hayotning zarur sharti. Buning uchun biogeotsenozda avtotrof va getrotrof organizmlar bo’lishi kerak. Avtotroflar quyosh energiyasi yoki kimyoviy energiyadan anorganik moddadan organik modda sintezlaydi. Getrotroflar shu organik modda bilan oziqlanadi. Getrotroflarni yana bir xillarini faoliyati natijasida organik moddalar parchalanib anorganik moddalarga aylanadi.Shu tariqa biogeotsenozlarda modda almashinuvining tutash davrasi vujudga keladi.Bu jarayonda dastlabki quyosh energiyasi avtotroflar yordamida kimyoviy energiyaga aylanadi. Getrotroflar organizmlar oziqlanganda organic moddalardagi kimyoviy energiyaning ko’p qismi potensial energiya bo’lib, mexanik elektr va issiqlik energiya bo’lib organizmni hayot faoliyatini ta’minlaydi. Hayot faoliyatni ta’minlagadan so’ng esa yana qaytib issiqlik energiyasi bo’lib tabiatga chiqariladi.Shunday qilib, biogeosenozlarda anorganik moddalar harakati 41 aylanma ravishda davom etaveradi;ulardan qayta-qayta foydalaniladi. Bu jarayonda energiya oqimi siklik bo’lmasdan,faqat bir tomonga yo’nalgan bo’ladi. Biogeotsenozlar turlarning xilma-xilligi, populyatsiyaning ma’lum maydon chegarasidagi zinchligi va biomassasi bilan ta’riflanadi. Har qanday biogeotsenozda o’z-o’zini boshqarish mavjud. Bu esa har bir populyatsidagi individlarning o’ziga xos xususiyatidan kelib chiqadi. Populyatsiyadagi individlar soni o’rtacha miqdor atrofida o’zgarib turadi. O’rtacha miqdordan har qanday chetlanishdan so’ng populyatsiya soni yana dastlabki miqdorga qaytadi. Populyatsiya sonining populyatsiya miqdori bilan bog’liq bo’lgan o’zgarishi o’z-o’zini boshqarish deyiladi. O’z-o’zini boshqarilish kuchi populyatsiyalar miqdoriga bog’liq. Populyatsiyadagi individlar soni qancha ko’p bo’lsa, boshqarish kuchi shuncha ko’p bo’ladi. Biogeotsenozdagi o’z-o’zini boshqaruvchi kuch sifatida turlararo va tur ichidagi munosabatlarni ko’rsatish mumkin. Turlararo munosabatlarga yirtqich va uning o’ljasi o’rtasidagi munosabatlar misol bo’ladi. Qulay ekalogik sharoitda zararkunandalar ko’payib ketganda ular bilan oziqlanadigan hashorotlar tez ortib, oziqni kamytiradi. Natijada zararkunandalarning soni yana kamaya boshlaydi va ma’lum bir miqdorga etgandan so’ng kamayishdan to’xtaydi. Populyatsiyalar ichidagi o’z-o’zini boshqarish mexanizmi konkurensiya, kannibalizm, serpushtlikning o’zgarishi, migratsiya kabi cheklovchi omillar orqali namoyon bo’ladi. Populyatsiyalar sonining oshishi bilan individlar o’rtasidagi oziq va yasha maydoni uchun kurash, bir jinsdagi individlar o’rtasida raqobat kuchayib boradi. Ayrim yirtqich hayvonlar (tilla ko’z, pashalar, beshiktervatar) populyatsiyalar sonini oshib ketganda o’z naslini ham yeya boshlaydi. Baliqchi qushlar o’z naslining bir qismini qirib tashlaydi, chumolilar va asalarilar koloniyasida 42 individlar soni ko’p bo’lganda individlarni bir qismi koloniyadan ajralib chiqadi (g’ujlanadi). Biogeotsenozlarda turlar va populyatsiyalar soni qancha ko’p bo’lsa, o’z-o’zidan boshqarish mexanizmi ham shuncha xilma-xil va murakkab bo’ladi. Populyatsiyalar miqdorining o’z-o’zidan boshqarilishi ularning saqlanib qolishi va biogeotsenozlarning turg’un bo’lib qolishiga katta ahamiyatga ega. Biogeosenozni o’ziga xosligi unga oziq orqali bog’lanib oziq zanjirini hosil qilishida Avvalgisi keyingisi uchun ozuq hisoblangan, o`zaro bog`langan bir necha turlar yoki organizmlar yig`indisi tushuniladi. Ozuqa zanjiri-o`simliklar energiasini bir turning ikkinchisini yeyishi orqali bir necha organizmlar qatoridan o`tkazishdir. Shunday qilib, oziq zanjiri turlar orasidagi trofik bog`lanishdir. Shunday qilib, oziq zanjiri turlar orasidagi trofik boѓlanishdir (yunoncha "trofe" – oziqlanish). Ekologik sistemada har hil oziq darajalari trofik darajalar deb ataladi. Oziq zanjirining birinchi zvenosi avtotrof o`simliklar (produtsentlar) hisoblanadi. Fotosintez jarayo- nida ular quyosh energiyasini kimyoviy bog'lar energiyasiga aylantiradi. Ikkinchi zvenosi o`txo`r (birlamchi iste’mol qiluvchilar) va go`shtxo`r (ik- kilamchi iste’mol qiluvchilar) hayvonlar yoki konsumentlar tashkil etadi. Oziq zanjirining uchinchi zvenosini organik moddalarni mineral moddalarga parchalovchi mikroorganizmlar (redutsentlar) hosil etadi. 1. Zvenoni autotroph o`simliklar –produtsentlar; 2. Zvenoni o`txo`r va go`shtxo`rlar-konsumentlar; 3. Zvenoni organik moddalarni mineral moddalarga parchalovchi redutsentlar tashkil etadi. |