Magistrantların XVIII respublika Elmi konfransı, 17-18 may 2018-ci IL
Magistrantların XVIII Respublika Elmi konfransı, 17-18 may 2018-ci il
Yüklə 10,07 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Magistrantların XVIII Respublika Elmi konfransı, 17-18 may 2018-ci il
Magistrantların XVIII Respublika Elmi konfransı, 17-18 may 2018-ci il
394
Nitqin elementlərindən olan cümlə real varlığın, hər hansı məlumatın müəyyən cizgilərini, əlamətlərini ifadə edir. Təcrübə göstərir ki, I sinif şagirdlərinin üçdə ikisi dərs ilinin əvvəllərində tələb olunduqda cümlə qurmaqda çətinlik çəkirlər.Bu onlarda cümlə haqqında ilkin biliklərin olmamasından irəli gəlir. I-IV siniflərdə sadə cümlənin tədrisi zamani beş istiqamətdə iş aparılmalıdır: 1.Cümlənin qurulması 2.Cümlənin genişləndirilməsi 3.Məqsəd və intonasiyaya görə cümlələrin tərtibi 4.Eyni məzmunun müxtəlif formalarla verilməsi 5.Cümlədə artıq sözlərin ixtisarı Təcrübə göstərir ki, ibtidai siniflərdə cümlənin mənimsənilməsi üzrə aparılan belə işlər IV sinfin sonunda məktəblilərin aşağıdakı biliklərə yiyələnmələrini təmin edir: 1.Nitqimiz cümlələrdən, cümlələr sözlərdən ibarətdir. Bitmiş fikri ifadə etmək üçün cümlədəki sözlər müəyyən cəhətdən əlaqələnir. 2.Cümlə yazıda böyük hərflə başlanır, məqsəd və intonasiyadan asılı olaraq sonunda nöqtə, sual və nida işarələrindən biri qoyulur. 3.Sözlər mənasına görə cümlədə müəyyən ardıcıllıqla birləşir. 4.Cümlədə kimin və ya nəyin isə haqqında danışılır, nə isə deyilir. Təcrübə göstərir ki, I sinif şagirdlərinin üçdə ikisi dərs ilinin əvvəllərində tələb olunduqda cümlə qurmaqda çətinlik çəkirlər.Bu onlarda cümlə haqqında ilkin biliklərin olmamasından irəli gəlir. İbtidai siniflərdə cümlənin əlamət və kateqoriyalarına mətn üzrə iş prosesində kompleks şəklində yanaşılır, şagirdlərin bilikləri konkret faktlarla əlaqələndirilir və möhkəmləndirilir. I-II siniflərin proqram və dərsliklərində sintaksisin tədrisinə müəyyən yer verilir, lakin mətn üzrə işə yalnız III-IV siniflərdə praktik yolla başlamaq imkanı vardır. Bu heç də o demək deyildir ki, I-II siniflərdə bu sahədə iş aparmaq olmaz. Əksinə, həmin siniflərdə cümlə üzərində rəngarəng işin təşkili şagirdləri III-IV siniflərdə mətn üzrə işə hazırlayır. Cümlə haqqında praktik bacarıqlar uşaqlarda məktəbə qədəm qoyduğu dövrdən əvvəl, hətta dil açmağa başladığı vaxtlardan formalaşmağa başlayır.Onlar öz fikirlərini çatdırmaq üçün cümlələr qururlar.Onların nitqində sual ,əmr,nida cümlələri də yer alır.Şagird artıq məktəbə başlayarkən onda müəyyən cümlə ehtiyatı olur.Lakin şagirdlər onların cümlə olduqlarını dərk edə bilmirlər. Məktəbin əsas vəzifələrindən biri şagirdlərin cümlə qurmaq bacarığının,nitqini inkişaf etdirməkdən ibarətdir.Məhz bu səbəbdən şagird məktəbə qədəm qoyduğu gündən etibarən cümlə anlayışı ilə tanışlıq başlayır. Cümlə, onun tərkibi anlayışlarının formalaşdırılmasında baş üzvlərlə yanaşı ikinci dərəcəli üzvlər və onlar haqqında əldə edilən məlumatlar da mühüm rol oynayır. İkinci dərəcəli üzvlərin iştirakı ilə cümləni genişləndirməklə yanaşı, onun mənasını, məğzini açır, cümləni daha rəngarəng edir. Eyni zamandaikinci dərəcəli üzvlərin iştirakı ilə qurulan cümlələr şagirdlərin fikirlərini daha ətraflı, müfəssəl söyləmələrinə köməkçi olur. Cümlənin ikinci dərəcəli üzvləri ilə tanışlıq III sinifdə başlayır. İkinci dərəcəli üzvlərin tədrisi də baş üzvlərdə olduğu kimi cümlələr üzərində işlə izah edilir. Müəllim şagirdlərə cümlə daxilində baş üzvlərlə yanaşı, ikinci dərəcəli üzvlərin də iştirak etdiyini şagirdlərin diqqətinə çatdırır. Baş üzvlər kimi ikinci dərəcəli üzvlər də müəyyən suallara cavab verirlər və cümlənin baş üzvlərini (mübtəda və xəbər) aydınlaşdırırlar. Cümlənin ikinci dərəcəli üzvlərindən bir qismi mübtədaya, bir qismi isə xəbərə aid olur, onu izah edir. İkinci dərəcəli üzvlərdən hansının hansı baş üzvü ilə bağlı olduğunu öyrətmək üçün ən əlverişli yollardan biri şagirdlərə cümlədəki sözlər arasındakı əlaəni mənimsətməkdən ibarətdir. Cümlədə sözlərin əlaqəsi üzrə aparılan işlər nəticəsində şagirdlər cümləni əmələ gətirən sözlərin mənaca bir-biri ilə bağlı olduğunu, sözlər arasındakı əlaqəni suallar vasitəsi ilə müəyyənləşdirməyi, cümlə üzvlərinin hər birinin ayrılıqda müəyyən suala cavab verdiyini öyrənirlər.
Magistrantların XVIII Respublika Elmi konfransı, 17-18 may 2018-ci il
395
ZƏRFİN MƏNA NÖVLƏRİNƏ DAİR ÇALIŞMALAR Şərifzadə A.C. Bakı Slavyan Universiteti İş və hərəkətin icra tərzini, zamanını, yerini, miqdarını, eləcə də, əlamətin əlamətini bildirən sözlərə zərf deyilir. Azərbaycan dili dərslərində zərfin və onun məna növlərinin öyrədilməsinin əhəmiyyəti böyükdür. Bunun üçün təkcə qrammatik məfhumların öyrədilməsi ilə iş hələ yekunlaşmış sayılmır. Zərfin məna növlərini düzgün ayırmaq, həmçinin formaca qarışdırıldığı başqa nitq hissələrindən fərqləndirmək bacarıqlarını formalaşdırmaq üçün çalışmalar əsas rol oynayır. Bildiyimiz kimi, zərflər bir sıra nitq hissələri ilə qarışdırılır. Bunlardan, xüsusilə sifət, say və ismi diqqət mərkəzində saxlamalıyıq. Tərzi-hərəkət zərfləri, xüsusilə hərəkətin keyfiyyətini bildirən tərzi-hərəkət zərfləri morfoloji sualına görə sifətlərlə bəzən eyniləşir. Həmçinin “çox, az, xeyli” sözləri əşyaya aid olduqda say, hərəkətin kəmiyyətini bildirdikdə miqdar zərfi sayılır. Bu sözlərin nəyə aid olmalarına xüsusi diqqət yetirilməlidir. Bildiyimiz kimi, dilimizdə yönlük, yerlik və çıxışlıq halları məkani-qrammatik hallar sayılır. Ona görə ki, bunların mənalarında məkan anlayışı vardır. Şagirdlər bəzən bunları da zərf adlandırırlar. Həmin sözlərin zərf deyil, isim olduğunu başa salmaq üçün şagirdlər belə halda sözlərə şəkilçisiz, yəni hal şəkilçisiz yanaşmağa alışdırılmalıdır. Zərfin tədrisində yuxarıda qeyd edilən çətinliklərin aradan qaldırılması üçün tədris prosesində çalışmalara xüsusi yer verilməlidir. Altıncı sinif dərsliyində beşinci bölmə olan “Hikmət xəzinəsi”ndən sonra zərfin tədrisinə dair qrammatik məlumatlar, mətnlər və çalışmalar verilmişdir. Əvvəlcə zərf haqqında ümumi məlumat verilir. Daha sonra sadə və düzəltmə zərflər,mürəkkəb zərflər və onların yazılışı, nəhayət, “Sevinc” adlı kontekstdən sonra zərfin məna növləri haqqında məlumat,ardınca çalışmalar verilmişdir. Altı nömrəli çalışmada cümlələrdəki zərfi tapmaq və onların hansı növə aid olmasını müəyyənləşdirmək tələb olunur. Verilmiş beş cümlə daxilində “qəflətən,ora-bura, kor-koranə,azca,səhər” zərfləri işlənmişdir. Yeddi nömrəli tapşırıqda isə əvvəlkindən fərqli olaraq ,zərfin işlənməyən məna növünü tapmaq tələb olunur. Belə ki,verilmiş mətn nümunəsində yer zərfliyindən başqa zərfin bütün məna növləri işlənmişdir. Doqquzuncu tapşırıqda verilmiş zərfləri məna növünə və quruluşuna görə qruplaşdırmaq tələb olunur. “Silinməz dostluq” mətnindən sonra şagirdlərdən mətndə göy rəngdə verilmiş zərflərin məna növünü müəyyənləşdirmək tələb olunur. Zərfin məna növlərinin mənimsədilməsinə dair çalışmalar “Dil qaydaları” başlığı altında verilmişdir. Çalışmalar zərfin məna növlərinin mənimsədilməsi baxımından məqsədəuyğun olsa da,sayı az olduğundan yarımçıqdır. Belə ki,zərfin məna növlərinə məxsus dörd çalışma yer almışdır. Bölmənin sonunda verilən ümumiləşdirici təkrar çalışmalarda da zərfin məna növlərinə dair çalışmalara yer verilməmişdir. Bu isə şagirdlərə zərfin məna növlərini tam mənimsətmək və bacarıqlar şəklində formalaşdırmaq üçün kifayət deyildir.
Artıq dərslərin müxtəlif səpkili dil hadisələrini özündə ehtiva edən tərif, qayda və şərhlərin əzbərlədilməsi şagirdlərin idraki fəallığı üzərində qurulmuş müasir təlim prosesinin tələblərini ödəmir. Müasir dil dərsləri daha çox milli və bəşəri dəyərlər aşılayan bədii və bədii-publisistik mətnlər vasitəsilə şagirdlərə nəticəyönümlü həyati bacarıqlar aşılamağı nəzərdə tutur ki,bunlar arasında yazı bacarıqları xüsusi yer tutur. Şagirdlərin oxuduqlarını,gördüklərini və düşündüklərini ədəbi dil normalarına uyğun məntiqi ardıcıllıqla, yazılı şəkildə ifadə etməsi həmin bacarıqların səciyyəvi xüsusiyyəti kimi dəyərləndirilir. Şagirdlərin fərdi baxışlarını,duyğu və istəklərini ifadə etməyə yönəlmiş yazı bacarıqlarına yiyələnməsi Azərbaycan dili dərslərində müntəzəm yerinə yetirilən zəruri işə çevrilməlidir. Məktəbdə yazı bacarıqlarının yaradılması və inkişafı işinin başlıca didaktik vəzifəsi şagirdləri həm sərbəst fikirlərini ifadə edərkən,həm də müəyyən mətni olduğu kimi yazarkən orfoqrafik cəhətdən tam düzgün yazmaq vərdişlərinə yiyələndirməkdən ibarətdir. Düzgün savadlı yazı düzgün yazılı nitqin əsasını təşkil edir.
Yüklə 10,07 Mb. Dostları ilə paylaş:
|