Magistratura məRKƏZİ” Əlyazması hüququnda Rzayev Murad Əsgər oğlu

3.2. Dövriyyə aktivlərindən səmərəli istifadənin təkmilləşdirilməsi istiqamətləri

Təsərrüfatçılıq subyektinin fəaliyyətinin ən vacib elementi dövriyyə aktivləridir. Dövriyyə aktivləri istehsal-maliyyə fəaliyyətinin, likvidliyin, ödəmə qabiliyyətinin və maliyyə sabitliyinin fasiləsizliyinin təmin etmə funksiyalarını yerinə yetirir. Məhz dövriyyə aktivləri istehsalın ritmlikliliyinin, təsərrüfat subyektinin rəqabətə davamlılığının, mənfəətin əldə olunmasının, maliyyə vəziyyətinin möhkəmləndirilməsi və ya cəmiyyətin ehtiyaclarının təmin olunmasında ifadə edilən başqa müsbət nəticələrə nail olunmasının təmin olunması üçün lazım olan istehsal vasitələrinin bir hissəsi kimi çıxış edir.

Kommersiya təşkilatında dövriyyə aktivlərinin analitik tədqiqinin başlanğıc mərhələsi onun aparılmasının alqoritmini müəyyən etməkdir. Bu zaman informasiya bazasının yaradılmasına xüsusi diqqət yetirilir, çünki tətbiq olunan analitik prosesurların effektivliyi ondan asılıdır. Kommersiya təşkilatında dövriyyə aktivlərinin təsərrüfatdaxili təhlilinin informasiya təminatının strukturunu qiymətləndirməyə, tədqiqatın məqsədindən və istiqamətindən asılı olaraq onun mənbələrini differensasiya etməyə imkan verən bir sıra əlamətlər üzrə məlumat mənbələrinin təsnifi açıqlanmalıdır.

Informasiya bazasından məlumatları istifadə edənə qədər təqdim olunmuş tələbləri nəzərə alaraq onların keyfiyyətini qiymətləndirmək lazımdır. Bu keyfiyyətlər belə qruplaşdırılır: etibarlılıq, bütövlük, mümkünlük.

Təhlil prosesində yerinə yetirilməsi vacib olan məsələlərdən biri dövriyyə aktivlərinin optimal ölçüsünün müəyyən edilməsidir. Dövriyyə aktivlərinin optimal ölçüsü adı altında onun elə kəmiyyət və keyfiyyət xarakteristikasını başa düşmək lazımdır ki, istehsal prosesinin planlaşdırılmış ritmikliyini, öhdəliklərin vaxtında və tam yerinə yetirilməsini, rəqabətqabiliyyətliliyin konkret səviyyəsinin saxlanılmasını təmin edir, habelə analitikin dövriyyə aktivlərinin ayrı-ayrı elementlərinin çatışmazlığı (artıqlığı) problemindən və onunla əlaqədar nəticələrdən qaçmaq imkanı verir. [16, 78]

Dövriyyə aktivlərinin iqtisadi təhlilinin növbəti mərhələsi dövriyyə aktivlərindən istifadənin səmərəlilik göstəricilərinin qiymətləndirilməsidir. Dövriyyə aktivlərindən istifadənin səmərəlilik göstəriciləri kimi onların rentabelliyi və dövriliyi göstəricilərindən istifadə oluna bilər. Bu prosesdə bir sıra problemlər çıxa bilər və həll oluna bilər. Təşkilatın qarşısına çıxan problemlərin həlli yollatından biri kimi təcrübi fəaliyyədə pulun zaman dəyəri konsepsiyasından istifadə etmək olar. Diskontlaşdırmanı nəzərə alaraq dövriyyə aktivlərində tələbatın qiymətləndirilməsi metodikası dövriyyə aktivlərindən istifadə prosesində meydana çıxan real pul axınlarını nəzərə almağa imkan verir, bu da effektiv idarəetmə qərarının verilməsinə gətirib çıxarır.

Dövriyyə aktivlərindən səmərəli istifadə olunması onların dövriyyə qabiliyyətiylə səciyyələnir.

Dövriyyə aktivlərinin dövriyyəsi iqtisadi göstərici kimi müəyyən dövr ərzində dövriyyə vəsaitlərinin bir dövriyyəsinin müddətini və dövriyyənin sayını müəyyən etməyə imkan verir. Diqqət yetirmək lazımdır ki, dövriyyənin sayını hesabladıqda yolların tikintisi üçün ayrılan hesablama nəzərə alınmadan gəlirin tam həcmi götürülür, çünki hazırda bu ayırmalar həyata keçirilmir. Dövriyyə vəsaitlərinin istifadə dərəcəsinin artırılması onların dövriyyəsinin artmasında, yəni dövriyyənin sayının artırılmasında və bir dövriyyənin müddətinin qısaldılmasında ifadə olunur

Dövriyyə aktivlərinin dövriyyəsinin sürətlənməsi böyük əhəmiyyətə malikdir, çünki əlavə dövriyyə vəsaitlərinin cəlb edilməsi olmadan buraxılan məhsulun həcminin artımına imkan yaradır və ya müəssisənin dövriyyə vəsaitlərinə ehtiyacını azaldır və bununla onun ödəmə qabiliyyəti möhkəmləndirilir. Dövriyyələrin ləngiməsi pul vəsaitlərini "dondurur", müəssisənin maliyyə vəziyyəni pisləşdirir.

Dövriyyə vəsaitlərinin dövriyyəni sürətləndirilməsi müasir şəraitdə müəssisənin birinci dərəcəli vəzifəsidir.

Dövriyyə vəsaitləri eyni anda dövretmənin bütün mərhələlərində olurlar. Dövriyyə vəsaitlərinin dövretmənin bir mərhələsinə köçürülmə sürətinin artırılması zamanı onların hər mərhələdə tapılması vaxtı azalır, bu isə dövriyyə vəsaitlərinə olan tələbatın azalmasına kömək edir.

Dövriyyə aktivlərinin səmərəli istifadəsi bir çox amillərdən asılıdır. Onları müəssisənin maraqlarından asılı olmayaraq təsir göstərən xarici amillərə və fəal təsir göstərən daxili amillərə bölmək olar. Xarici amillərə ümumi iqtisadi vəziyyəti, vergi qanunvericiliyini, kreditlərin verilməsi şərtləri və onlara görə faiz dərəcələrini, məqsədli maliyyələşmə imkanını, büdcədən maliyyələşdirilən proqramlarda iştirakı aid etmək olar. Bu və digər şərtlər müəssisən dövriyyə vəsaitlərinin rasional hərəkətinin daxili amilləri ilə manipulyasiya edə biləcəyi çərçivələri müəyyən edir.

İqtisadiyyatının müasir inkişaf mərhələsində dövriyyə vəsaitlərinin vəziyyətinə və istifadəsinə təsir edən əsas xarici amillərə ödəmələrin olmaması böhranı, vergilərin yüksək səviyyəsi, bank kreditin yüksək dərəcələri aid etmək olar.

Ticarət müəssisələrində ehtiyatlar və ümumiləşdirilmiş növdə dövriyyə vəsaitlərinin dövriyyəsinin sürətlənməsi yolları iki amildən asılıdır:

1) əmtəə dövriyyəsinin həcmi;

2) dövriyyə vəsaitlərinin ölçüsü.

Dövriyyəni sürətləndirmək üçün, lazımdır:

- əmtəə hərəkətini təkmilləşdirmək və dövriyyə vəsaitlərinin yerləşdirilməsini normallaşdırmaq;

- təsərrüfat fəaliyyətinin planlarını tamamilə və ritmik yerinə yetirmək;

- ticarətin təşkilini təkmilləşdirmək, proqressiv formaları və satış metodlarını tətbiq etmək; yığımı və boş konteynerin saxlanılmasını qaydaya salmaq, konteynerin təchizatçılara qaytarılmasını sürətləndirmək;

- təchizatçılarla və alıcılarla hesablamaları təkmilləşdirmək;

- iddialı işi yaxşılaşdırmaq;

- ticarət gəlirinin inkassasiyasının yaxşılaşmasının hesabına pul vəsaitlərinin dövriyyəsini sürətləndirmək, ticarət müəssisələrinin kassalarındakı, bank hesabındakı pul vəsaitlərinin qalıqlarının limitlənməsi;

- təsərrüfat materiallarının ehtiyatlarını, az qiymətli və tez köhnələn predmetləri, inventar, gələcək dövrlərin xərclərini minimuma yaxınlaşdırmaq,;

- debitor borcuna yol verməmək.

İstehsal olunan məhsulların satış böhranı və ödəmələrin olmaması dövriyyə vəsaitlərinin dövriyyəsinin azalmasına gətirib çıxarır. Deməli, cari tələbata cavab verməyən məhsulların buraxılmasını dayandırıraraq və xeyli azaldaraq kifayət qədər tez və sərfəli qiymətə satıla bilən məhsulları buraxmaq lazımdır. Bu halda dövriyyəni sürətləndirməklə yanaşı, müəssisənin aktivlərindəki debitor borclarının artımının qarşısı alınır. [13, 41]

Mövcud inflyasiya tempində müəssisənin gəlirini, ilk növbədə, dövriyyə vəsaitlərinin artırılmasına yönəltmək məqsədəuyğundur. Dövriyyə kapitalının qiymətdən düşməsinin inflyasiya tempi maya dəyərininin azaltmasına və onların gəlirə keçməsinə gətirib çıxarır, burada dövriyyə vəsaitlərinin vergi və qeyri-istehsal xərclərinə bölünməsi baş verir.

Dövriyyə aktivlərindən istifadənin səmərəliliyinin artmasının əsas yolları aşağıdakılardır:

• 
  dövriyyə aktivlərinin dövriyyəsinin sürətləndirilməsi
  
• 
  dövriyyə aktivlərinin rentabelliyinin artırılması
  
• 
  dövriyyə aktivlərindən istifadə prosesində xərclərin minimuma endirilməsi
  
• 
  resurs ehtiyatlarının və natamam istehsalın optimallaşdırılması
  
• 
  təşkilatın maddi-texniki təminatının artırılması
  
• 
  əmtəə məhsulunun reallaşdırılmasının sürətləndirilməsi
  

Müəssisənin özündə dövriyyə vəsaitlərindən istifadənin səmərəliliyinin artırılmasının xeyli ehtiyatları var.

İstehsal ehtiyatlarının yaradılması mərhələsində belə ola bilər:

• 
  İqtisadi cəhətdən əsaslandırılmış ehtiyatda normaların tətbiqi;
  
• 
  Xammal təchizatçılarının, yarımfabrikatların, komplektləşdirici məmulatların və digərlərinin istehlakçılara yaxınlaşması;
  
• 
  Birbaşa uzunmüddətli əlaqələrdən geniş istifadə;
  
• 
  Maddi-texniki təminatın anbar sisteminin, eləcə də material və avadanlıqların topdansatışının genişləndirilməsi,;
  
• 
  Anbarlarda yükləmə-boşaltma işlərinin avtomatlaşdırılması və kompleks mexanikləşdirilməsi.
  

Natamam istehsal mərhələsində:

• 
  Elmi-texniki tərəqqinin sürətləndirilməsi (mütərəqqi texnika və texnologiyanın, xüsusilə tullantısız və az tullantılı robotlaşmış komplekslərin, rotor xətti, istehsalı kimyalaşdırılmasının tətbiqi);
  
• 
  Standartlaşdırma, unifikasiya, tipləşdirmənin inkişafı;
  
• 
  Sənaye istehsalının təşkili formalarının təkmilləşdirilməsi, daha ucuz konstruktiv materialların tətbiqi;
  
• 
  Xammal və yanacaq-energetika ehtiyatlarından qənaətlə istifadənin iqtisadi həvəsləndirmə sisteminin təkmilləşdirilməsi;
  
• 
  Böyük tələbat duyulan məhsulların xüsusi çəkisinin artırılması.
  

Müraciət mərhələsində:

• 
  İstehlakçıların məhsulun istehsalçılarına yaxınlaşması;
  
• 
  Hesablama sisteminin təkmilləşdirilməsi;
  
• 
  birbaşa əlaqələr üzrə sifarişlərin yerinə yetirilməsi, məhsulların uzunmüddətli buraxılması, məhsulun və qənaət edilmiş materialların hazırlanmasının köməyilə reallaşdırılan məhsulun həcminin artırılması;
  
• 
  göndərilən məhsulların partiyalar, çeşid, tranzit norma üzrə dəqiq və vaxtında seçilməsi, bağladığı müqavilələrə ciddi riayət edərək yola salınması.
  

Dövriyyə vəsaitlərinin effektiv istifadəsi müəssisənin vacib məsələsidir və dövriyənin bütün mərhələlərində onların dövriyyəsinin sürətlənməsiylə təmin olunmalıdır.