Magistratura məRKƏZİ” Əlyazması hüququnda Rzayev Murad Əsgər oğlu

1.3. Maliyyə sabitliyinin və ödəmə qabiliyyətinin təhlilinin əsas informasiya mənbələri və onların iqtisadi xarakteristikası

Maliyyə idarə etməsinin istənilən sisteminin fəaliyyəti qüvvədə olan hüquqi və normativ təminat çərçivəsində həyata keçirilir. Bura aiddirlər: qanunlar, prezident fərmanları, hökumət qətnamələri, əmrlər və nazirliklərin və idarələrin sərəncamları, lisenziyalar, nizamnamə sənədləri, normalar, təlimatlar, metodik göstərişlər və başqaları.

Maliyyə qərarlarının qəbulunda istifadə edilən informasiyaya aşağıdakı tələblər qoyulur:

1) faydalılıq – əsaslandırılmış qərarların qəbulu üçün istifadə etmək olar;

2) aktuallıq – təşkilatın mühitinin vəziyyətinin hər zamanın anına real əks etmədir;

3) vaxtlı vaxtında – əgər informasiya lazım olan müddətdən sonra alınmışdırsa, artıq o qərarın qəbul olunmasına təsir edə bilmir;

4) etibarlılıq – mühitin obyektiv vəziyyətinin dəqiq təkrar istehsalı kifayətdir;

5) münasiblik – artıq (lazımsız) informasiyanın olmaması, informasiyanın formalaşmış tələblərlə dəqiq uyğunluqda alınması və lazımsız məlumatlarla işləmək;

6) bütövlük (kafilik) – bütün lazımlı məlumatların hesabıdır, mühitin vəziyyətini və inkişafını formalaşdıran və ya təsir göstərən bütün amillərin obyektiv hesabı üçün lazımdır;

7) tutuşdurula bilmə (yekdillik və informasiya birliyi) – oxşar informasiya qrupları üzrə müşahidə olunmuş müxtəlif dövrlərin və müxtəlif obyektlərin məlumatlarını, ikinci və ilkin informasiyanı müqayisə etmək imkanıdır.

Maliyyə təhlili prosesində aşağıdakı informasiyadan istifadə oluna bilər: istehsalın texniki hazırlığı haqqında informasiya; normativ informasiya; plan informasiyası; təsərrüfat hesabı (operativ, mühasibat, statistik); mühasibat uçotu.

Əlavə məlumatların siyahısı təhlilin keçirilməsi zamanı qarşıya qoyulmuş vəzifələrdən asılı olaraq genişlənə bilər.

Maliyyə təhlilinin vəzifələrindən biri - tədqiq edilən dövrdə müəssisənin maliyyə vəziyyətinin dəyişikliyinin (tendensiyalarının və qanunauyğunluqlarının) dinamikasının üzə çıxardılmasıdır. Bununla əlaqədar olaraq təhlil üçün informasiya bazası bir il ərzində rüblük (aylıq) məlumatları daxil etməlidir.[27, 36]

İlk məlumatların doğruluğunun dərəcəsindən maliyyə təhlinin nəticələrinin etibarlılığı və beləliklə, qəbul edilən idarəetmə qərarlarının düzgünlüyü asılıdır.

Mühasibat balansının və dövriyyə aktivlərinin likvidliyinin təhlilinin keçirilməsi, təşkilatın ödəmə qabiliyyəti üçün informasiya mənbələri mühasibat uçotu standart formaları xidmət edir:

1. Mühasibat balansı (forma №1).

2. Mənfəət və zərərlər haqqında hesabat (forma №2).

3. Mənfəət və zərərlər (kapitalın dəyişiklikləri haqqında hesabat(forma №3), pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat(forma №4), mühasibat balansına əlavə(forma №5), alınmış vəsaitlərin məqsədli istifadəsi haqqında hesabat(forma №6)).

Mühüm informasiya mənbələrindən biri də mühasibat (maliyyə) hesabatlarıdır.

Azərbaycan Respublikasında mühasibat uçotu və hesabatın inkişafı, beynəlxalq təcrübədə qəbul olunmuş qaydalara uyğunlaşdırılması istiqamətində bir sıra normativ-hüquqi sənədlər hazırlanmışdır. Bunlardan «Mühasibat uçotu haqqında» Azərbaycan Respublikasının 716-IIQ saylı 29 iyun 2004-cü il tarixli qanunu xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Eyni zamanda 18 iyun 2005-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti «2005-2008-ci illərdə Milli Mühasibat Uçotu Standartlarının tətbiqi üzrə Proqram» qəbul etmişdir. Həmin proqrama əsasən Maliyyə Nazirliyinin təşkilati və metodiki rəhbərliyi altında Kommersiya təşkilatları üçün -37, Büdcə təşkilatları üçün -24 və Qeyri-hökümət təşkilatları üçün -1 Milli Mühasibat Uçotu Standartları hazırlanmış və artıq həmin sənədlər tətbiq edilir [2].

Mili Mühasibat Uçotu Standartlarına uyğun olaraq tərtib edilən maliyyə hesabatlarının tam məcmusu aşağıdakı kimidir:

 Mühasibat balansı;

 Mənfəət və zərər barədə hesabat;

 Pul vəsaitlərinin hərəkəti barədə hesabat;

 Kapital dəyişiklikləri barədə hesabat;

 Uçot siyasəti və izahlı qeydlər.

• 
  Əgər təşkilatın maliyyə hesabatı mövcud qanunla­ra uyğun olaraq məcburi auditdən keçməlidirsə, onun reallığını təyin edən auditor rəyi də nzərə alınmalıdır.
  

Kommersiya təşkilatları il üzrə maliyyə hesabatlarını uyğun olaraq hər il bitdikdən sonra 4 ay ərzində və ya növbəti ildə 30 aprel tarixinədək, müəssisələr qrupu isə birləşdirilmiş (konsolidə edilmiş) illik maliyyə hesabatlarını uyğun olaraq altı ay ərzində və ya növbəti ildə 30 iyun tarixinə qədər hazırlamalıdırlar [2].

Maliy­yə hesabatları vergi qanunvericiliyi ilə tənzimlənmədiyi üçün və vergi uçotunu özündə əks etdir­mə­diyi üçün bu hesabatlar “Mühasibat uçotu haqqında” Azər­baycan Respublikasının Qanununun tələblərinə uyğun olaraq auditor rəyi ilə bərabər təqdim və dərc olunurlar. Ver­gi məqsədlərini özündə əks etdirən vergi hesabatları vergi orqan­la­r­ının tələblərinə uyğun qaydada ayrılıqda hazırlan­ır[2].

İctimai əhəmiyyətli müəssisələr (kredit təşkilatları, sığorta şirkətləri, investisiya fondları, özəl sosial fondlar və s.) «Mühasibat uçotu haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanununa əsasən maliyyə hesabatları yalnız Maliyyə Hesabatlarının Beynəlxalq Standartlarına uyğun olaraq tərtib edilir [2].

Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə əsasən mü­hasibat hesabatının mövcudluğunu auditor yoxlamasından keçirmə vəzifəsi olan kiçik sahibkarlıq subyektləri də sadələşdirilmiş uçotun Qaydalarına müvafiq olaraq maliyyə hesabatlarını hazırlayırlar.

İctimai əhəmiyyətli müəssisələr və kiçik sahibkarlıq subyektləri istisnalıq təşkil etməklə kommersiya təşkilatları maliyyə hesabatlarını Kommersiya Təşkilatları üçün Milli Mühasibat Uçotu Standartlarına uyğun hazırlayırlar. Onlar seçimlərinə uyğun olaraq maliyyə hesabatlarını Maliyyə Hesabatlarının Beynəlxalq Standartlarına uyğun təşkil edə bilərlər.

Bir və ya daha çox törəmə təşkilata sahib olan hər hansı ictimai əhəmiyyətli müəssisə hüquqi şəxs kimi tərtib etdiyi maliyyə hesabatından başqa Maliyyə Hesabatlarının Beynəlxalq Standartlarına uyğun olan birləşdirilmiş (konsolidə edilmiş) maliyyə hesabatları hazırlaya bilərlər.

Sahibkarlıq fəaliyyətini həyata keçirməyən və istifadəyə yararlı olmayan əm­la­kından başqa malların (işlərin, xidmətlərin) satışı üzrə dövriyyəsi mövcud ol­mayan ictimai təşkilatlardan (birliklər) mühasibat hesabatının tər­ki­bin­də başqa hesabat formalarını və yazılı izahat təqdim etmək tələb olunmur.

Bələdiyyə orqanları, büdcə təşkilatları və büdcədənkənar dövlət fondları maliyyə hesabatlarını Büdcə Təşkilatları üçün Milli Mühasibat Uçotu Standartlarına uyğun hazırlayırlar.

Qeyri-hökümət təşkilatları maliyyə hesabatlarını Qeyri hökümət Təşkilatları üçün Milli Mühasibat Uçotu Standartlarına uyğun hazırlayırlar.

Maliyyə hesabatlarının təqdimat qay­da­sı «Mühasibat Uçotu haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanununa uyğun olaraq “Maliyyə hesabatlarının təqdimatı uzrə” 1 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına (1 №li Muhasibat Uçotunun Beynəlxalq Standartına) əsaslanaq hazırlanmışdır. Haqqında danışılan standartlarda maliyyə hesabatı formalarının inkişaf etdirilməsi variantının seçilməsi, on­la­rın verilmiş nümunələrinə uyğun hesabat formalarının işlə­nib hazırlanması və yaxud maliyyə hesabatları formalarının uyğun nümunələrindən istifadə etmə imkanı nəzərdə tutulmuşdur[4].

Qeyd edək ki, göstərilən variantların hər birində maliyyə hesabatı formalarının quruluşuna təsir edən ümu­mi tələblərə riayət etmək lazımdır.

Mühasibat hesabatlarının keyfiyyət xüsusiyyətlərinə uyğun ümumi tə­ləb­lərə aşağıdakılar aiddir:

Keyfiyyət xüsusiyyətləri mühasibat hesabatlarında təq­dim olunan informasiyanı istifadəçilər üçün daha yararlı etmək aşağıdakı əsas amilləri nəzərdə tutur [4].

• 
  Münasiblik.
  
• 
  Əhəmiyyətlilik.
  
• 
  Etibarlılıq.
  
• 
  Düzgün təqdimat.
  
• 
  Mahiyyətin formadan üstünlüyü.
  
• 
  Neytrallıq.
  
• 
  Ehtiyatlılıq.
  
• 
  Tamlıq.
  
• 
  Müqayisəlilik.
  
• 
  Ardıcıllıq.
  
• 
  Anlaşıqlılıq.
  

Məsələn, müqayisəlilik tələbinə uyğun olaraq mühasibat hesabatlarının rəqəmlə ifadə olunan hər göstəricisi üzrə I he­sabat dövrü üçün tərtib edilən hesabatdan başqa ən azı iki il: he­sa­bat ili və ondan əvvəlki il üzrə informasiyalar göstərilməlidir. Kommersiya təşkilatları informasiyaları daha uzun dövr (üç, dörd, beş il) üzrə müqayisə etmək barədə qərar verə bilər. Bu müvafiq qrafaları və sətirləri mühasibat hesabatı formalarına daxil edilməsi və hətta hesabat formalarının və ya­zılı izahatın strukturunda müəyyən dəyişikliklər edilməsi zəruriy­yə­ti yaradır.

Müqayisəli informasiya bölməsinin standartının (Kommersiya Təşkilatları üçün 1 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartı) 36-cı maddəsinə əsasən ötən dövrün “Mühasibat balansı” və “Mənfəət və zərər haqqında” hesabatlarında göstərilən rəqəmli informasiya mövcud dövrdə tətbiq edilən uçot siyasətinə əsasən hazırlanmalıdır [4].

Buradan belə nəticə çıxır ki, müəssisənin uçot siyasəti dəyişdirildikdə mövcud dövrün mühasibat hesabatlarında qəbul edilmiş uçot siyasətinə uyğun müqayisəli məlumatın təqdimatı üçün bu informasiyanın öncəki dövrə tətbiq edilməsi tələb olunur. Müqayisəli məlumatın yeni uçot siyasətinə uyğun təqdim edilməsi üzrə tələblər və prosedurlar “Uçot siyasəti, uçot qiymətlərində dəyişikliklər və səhvlər üzrə” 11-N-li Milli Mühasibat Uçotu Standartında (8 №li Muhasibat Uçotunun Beynəlxalq Standartında ) qeyd edilmişdir. Belə ki, Mühasibat balansının və Mənfəət və zərər haqqında hesabatın hər bir maddəsi üzrə uyğun olaraq mövcud il və keçmiş il üzrə informasiyalar göstərilməlidir.

Təşkilat mühasibat hesabatının içində məcburi formalardan başqa mühasibat balansına əlavənin bölünməsi hesabına yeni formaların da işləyib ha­zırlana biləcəyi standartlarda nəzərdə tutulmuşdur.

Bu zaman maliyyə hesabatına təşkilatın maliyyə səviyyəsi, onun fəaliyyətinin maliyyə göstəriciləri və maliyyə vəziyyətindəki də­yi­şikliklər barədə real və tam təsəvvür yaradılması üçün zə­ru­ri olan məlumatlar da daxil edilməlidir.

Belə təsəvvürün yaranması vəziyyətlərindən biri əhəmiyyətlilik dərəcəsi­nin maksimum səviyyədə yerinə yetirilməsidir. Bu tələbin həyata ke­çirilməsi bir çox amilləri hesaba almağı nəzərdə tutur. Burada nə­zərə almaq lazımdır ki, mühasibat balansında və mənfəət və zərər haqqında hesabatın ayrıca təq­dim edilməsi kifayət qədər əhəmiyyətli olmayan bəzi göstəricilərin hə­min sənədlərə əlavələrdə və izahatlarda, yəni başqa hesabat for­ma­la­rında, yazılı izahatda ayrı təqdim edilməsi üçün çox əhə­miyyətli ola bilər.

Göstərici açıq­lan­ma­ma­sı maraqlı istifadəçilərin hesabat məlumatı əsasında qəbul et­dik­ləri iqtisadi qərarlara təsir edə biləcəyi halda əhəmiyyətli hesab edilir. Hər hansı göstəricinin əhə­miy­yət­liliyi onun qiymətləndirilməsindən, xa­rak­te­rin­­dən, yaranmasının konkret vəziyyətindən asılıdır. Müəssisə müəyyən məb­ləğin əhəmiyyətliliyi barədə o vəziyyətdə qərar verə bilər ki, onun he­sa­b­at ili ərzində uyğun olan göstəricilərin ümumi yekununa nisbəti 5%-dən çox olsun.

Maliyyə hesabatı maliyyə göstəricilərilə bərabər digər əlaqədar məlumatları da (əgər icra orqanı istifadəçilər üçün iqtisadi qə­rarlar qəbul edən zaman əhəmiyyətli hesab edərsə) ehtiva edə bilər. Bu­ra­da aşağıdakıları qeyd etmək tövsiyə olunur:

 müəssisənin fəaliyyətinin müəyyən illər ərzində iqtisadi və maliyyə gös­təricilərinin dinamikasını;

 təşkilatın planlaşdırılan inkişaf istiqamətini;

 nəzərdə tutulan kapital və uzunmüddətli maliyyə depozitlərini;

 borc vəsaitlərinin, risklərin idarə edilməsi siyasətini;

 təşkilatın elmi-tədqiqat və təcrübə-konstruktor işləri sa­hə­sin­də fəaliyyətini;

 təbiəti mühafizə tədbirlərini və digər informasiyaları.

Mühasibat hesabatı gös­tə­ri­cilərini hazırlayan zaman Milli Mühasibat Uçotu Standartını əsas tutmaq lazımdır.

Mühasibat hesabatında səhvlərin aşkar edil­məsi zamanına uyğun olaraq düzəlişlər edilməsi qaydaları gös­tə­ril­miş­dir:

 mövcud dövrün təsərrüfat əməliyyatlarında səhvin olması he­sa­bat ili bitənə qədər aşkar edildikdə düzəlişlər mühasibat uço­tu­nun hesabat dövrünün səhvlərin aşkar edildiyi ayda müvafiq he­sab­lar üzrə yazılmaqla həyata keçirilir;

 hesabat ilində təsərrüfat əməliyyatlarında səhvin olması o, bitəndən sonra, lakin il üzrə maliyyə hesabatı müəyyən edilmiş qay­dada hələ təsdiq edilməmiş aşkar edilən düzəlişlər illik mühasibat hesabatı təsdiq edilməyə və uyğun ünvanlara təqdim edilməyə ha­zırlandığı ildən əvvəlki dekabr ayının məlumatlarında həyata keçirilir;

 mühasibat uçotunun hesabatlarında əvvəlki ildə təsərrüfat əmə­liy­yatlarında səhvin olması cari hesabat dövründə aşkar edil­dik­də əvvəlki hesabat ili üzrə mühasibat uçotuna və maliyyə hesabına (il­lik maliyyə hesabatı müəyyən edilmiş qaydada təsdiq edildikdən son­ra) düzəliş edilmir.

Mühasibat hesabatında çıxılan və ya mənfi qiymət alan gös­tə­ri­cilərin (ödənilməmiş zərərin, satılmış malların, məhsulların, işlərin, xid­mətlərin maya dəyərinin, satışdan yaranan zərərin, ödənilməli faiz­lərin, əməliyyat xərclərinin, kapitalın azalmasının, əsas vəsaitlərin sıra­dan çıxmasının və s.) əks etdirilməsi qaydası da təsbit edilmişdir. Beynəlxalq təcrübəyə müvafiq olaraq bu göstəricilər qövsşəkilli mötərizələr içində göstərilir. Mühasibat hesabatlarında təqdim edilən göstəricilərin məzmununu nəzərdən keçirək.

«Maliyyə hesabatlarının təqdimatı üzrə» kommersiya təşkilatları üçün 1 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına maliyyə hesabatlarının tərkibində 1 saylı hesabat forması kimi Mühasibat balansı aiddir. Müəssisələr qəbul edilən bu hesabat formasında – Mühasibat balansında Beynəlxalq Mühasibat Hesabatlarının əsas elementləri olan və müəssisəyə məxsus aktivlər, onların kapital və öhdəlikləri müxtəlif bölmələrdə ayrılıqda göstərilir. Yeni balans formasına əvvəlki ikitərəfli cədvəl forması daxildir və o ümumilikdə 5 bölmədən ibarətdir. [2]

Müəs­sisənin mühasibat balansında aktivlər və öh­də­lik­lər uzunmüddətli və qısamüddətli maddələr kimi təyin olunmuşdur. Burada əsas məqsəd müəssisənin vəziyyəti və fəaliyyətinin nəticələri barədə maliyyə analizinin həyata keçiri­l­məsi üçün maliyyə hesabatlarının istifadəçilərini əhəmiyyətli məlumatlarla təmin etməkdir. Mövcud aktivlərin və öh­də­­liklərin qalıqlarına əsasən müəssisənin qısamüddətli ödə­niş qabiliyyətinin müəyyən edilməsi üçün bu tip aktivlərin və öhdəliklərin məzmununun müəyyən edil­mə­si qaydaları vacibdir.

Aktivlərin qısamüddətli aktiv kimi təsnif­­ləşdirilməsi aşağıdakı hallarda mümkündür:

a) Müəssisənin cari əməliyyat dövründə satmaq və yа istifаdə üçün sахlаnıldıqda; pul vəsaitləri və ya on­­ların ekvivalentlərinə çevrilməsi ehtimal olunduqda;

b) Onlar əsasən alqı-satqı məqsədləri üçün və ya qısа müd­dətə sахlаnıldıqda və hesabat tаriхinin 12 аyı müd­dətində onların pul vəsaitləri və ya onların ek­vi­va­lent­lə­rinə çevrilməsi ehtimal olunduqda;

c) İstifadə məhdudiyyəti olmayan pul vəsaiti və yа оnun еkvivаlеnti fоrmаsındа olduqda.

Müəssisənin “cari əməliyyat dövrü” - onun əmə­liy­yatlarını bitirmək üçün istifadə etdiyi müddətdir.

Bütün digər vəziyyətlərdə аktivlər uzunmüddətli аktiv ki­mi təyin edilməlidir.

Öhdəliklərin qısa və ya uzunmüddətli olması üzrə təs­nif­ləşdirmə aktivlərin təsnifləşdirilməsi qaydası kimi aparılır. Belə ki, qısamüddətli öhdəlik kimi təsnif­ləş­di­ril­məsi mümkün olmayan öhdəliklər uzunmüddətli öh­dəliklər kimi təyin edilməlidir.

Mühasibat balansına ən azı aşağıdakıları əks et­di­rən maddələr daxil edilməlidir:

• 
  Torpaq, tikili və avadanlıqlar;
  
• 
  Qeyri-maddi aktivlər;
  
• 
  Maliyyə aktivləri ((ç), (e) və (ə) bəndlərində gös­tə­rilmiş aktivlər istisna edilməklə);
  
• 
  İştirak payı üsulu ilə uçota alınmış investisiyalar;
  
• 
  Ehtiyatlar;
  
• 
  Debitor borcları;
  
• 
  Pul vəsaitləri və onların ekvivalentləri;
  
• 
  Kredit borcları;
  
• 
  Vergi öhdəlikləri və aktivlər;
  
• 
  Qiymətləndirilmiş öhdəliklər (rezerv);
  
• 
  Faiz xərclərini yaradan öhdəliklər;
  
• 
  Azlıq təşkil edən mülkiyyətçilərin payı;
  
• 
  Kapital və kapital ehtiyatları.
  

Mahiyyəti və ya funksiyasına görə fərq­lə­nən aktivlər və ya öhdəliklər bəzən müxtəlif qiy­mət­lən­dir­mə əsasları ilə uçota alınır. Bu hallarda onlar mühasibat hesabatlarında ayrı-ayrı maddələr kimi çıxış edirlər.

Müəssisə hər bir maddənin mühasibat ba­lan­sında və ya onun qeydlərində müəssisənin əmə­liy­yat­la­rına uyğun olaraq təsnifləşdirilən yarımmaddələrə bö­lündüyünü açıqlamalıdır. Hər bir maddə məzmununa görə ya­­rımmaddələrə bölünür. Bu zaman əsas təsərrüfat təşkilatı və onun bütün törəmə cəmiyyətləri, asılı müəssisələr və digər əlaqəli tərəflərdən alınmalı və ödənilməli məb­ləğ­lər ayrılıqda açıqlanmalıdır. Mühasibat balansı və qeyd­lər­də­ki informasiyaların dəqiqliklə açıqlanması Milli Mühasibat Uço­tu Standartlarının tələblərindən və göstərilən mad­də­lə­rin xüsusiyyətindən, funksiyasından və onların məbləğlərinin həc­mindən asılıdır.