Magistratura məRKƏZİ Əlyazması hüququnda

11 

 

yaxınlaşdırdıqda  alovun  yayılması  baş  verir  və  həmin  temperatur  qeyd  olunur. 

Yuxarı  sərhəddən  sonra  isə  sistemə  od  yaxınlaşdırdıqda  alovun  yayılması,  yəni 

alışma  baş  vermir.  Çünki  karbohidrogenlərin  oksidləşməsi  üçün  oksigen  kifayət 

etmir.  

  Neft 

və 

neft 

məhsullarının 

buxarlarına 

kənardan 

od 

mənbəyi 

yaxınlaşdırdıqda  sönməyən  alov  əmələ  gəlirsə,  həmin  minimal  temperatura  – 

alovlanma  temperaturu  deyilir.  Alovlanma  temperaturu  həmişə  alışma 

temperaturundan xeyli yüksək olur. 

  Ağır  neft  məhsullarının  öz-özünə  alovlanma  temperaturu  yüngül  neft 

məhsullarınkına  nisbətən  aşağı  olur.  Məsələn,  benzinin  öz-özünə  alovlanma 

temperaturu 500 

0

C olduğu halda, yağların öz-özünə alovlanma temperaturu 300

0

C 

olur.  Buna  səbəb,  yüksək  molekullu  karbohidrogenlərin  kiçik  molekullu 

karbohidrogenlərə nisbətən asan oksidləşməsidir.  

 Optik  xassələr:  Neft  məhsullarının  tərkibi  haqqında  qısa  müddətdə  fikir 

söyləmək və onların istehsalı zamanı keyfiyyətinə nəzarət etmək üçün, çox zaman 

şüasındırma  əmsalı,  molekulyar  refraksiya  və  refraksiya  intersepti  kimi  optik 

xassələrdən istifadə olunur. 

  Şüasındırma  əmsalı  –  istər  fərdi  birləşmələr  və  istərsə  də  çoxsaylı  müxtəlif 

birləşmələrdən  ibarət  neft  məhsullarının  molekul  kütləsinin  hesablanması,  eyni 

zamanda ağır neft məhsullarının struktur-qrup analizi və başqa məsələlər üçün çox 

vacib göstəricidir. 

  Şüasındırma  əmsalının  dəyişməsinə  əsasən  sülb  karbohidrogenlərin  faza 

dəyişmələri  barədə  fikir  söyləmək  olur.  Şüasındırma  əmsalı  –  neft  və  neft 

məhsullarının  işıq  şüalarını  sındırma  qabiliyyətinə  malik  olması  ilə  xarakterizə 

olunur. İşıq şüasının düşmə bucağı sinusunun, sınma bucağı sinusuna olan nisbəti, 

hər bir neft məhsulu üçün sabit olub şüasındırma əmsalı adlanır: 

 

burada, α

1

 – düşmə bucağı, α

2

 – sınma bucağı, n – şüasındırma əmsalıdır. 

---

12 

 

  Şüasındırma  əmsalı  təcrübənin  aparıldığı  temperaturdan  və  işıq  şüasının 

dalğa  uzunluğundan  asılıdır.  Müxtəlif  dalğa  uzunluqlu  şüaların  sınma  əmsalı 

müxtəlifdir. Ona görə də həmişə təyinat aparılan şərait göstərilməlidir. 

Temperaturun  artması  ilə  neft  məhsullarının  şüasındırma  əmsalının  qiyməti 

azalır. 

  Neft  və  neft  məhsullarının  şüasındırma  əmsalına  temperaturdan  başqa 

molekul  kütləsi,  kimyəvi  və  fraksiya  tərkibinin  də  təsiri  vardır.  Eyni  tərkibli 

neftlərdən alınan fraksiyaların molekul kütləsinin artması ilə

 

şüasındırma əmsalı da 

artır. 

  Ümumiyyətlə,  parafin  sırası  karbohidrogenlərinin  şüasındırma  əmsalı 

aromatik  sıra  karbohidrogenlərin  şüasındırma  əmsalından  kiçik  olur.  Neft  sırası 

karbohidrogenlərinin  şüasındırma  əmsalı  isə  aralıq  yer  tutur.  Deməli,  neft  və  neft 

fraksiyalarının  tərkibi  parafin  sırası  karbohidrogenlərilə  zəngindirsə,  onda  onun 

şüasındırma  əmsalı  kiçik,  aromatik  karbohidrogenlərlə  zəngin  olduqda  isə 

şüasındırma əmsalı böyük olur. 

  Karbohidrogenlər  qarışığının  şüasındırma  əmsalı  additiv  xarakterlidir. 

Bundan istifadə edərək qarışıqda olan hər bir karbohidrogenin miqdarını müəyyən 

etmək olur.  

  Tədqiq  olunan  maddənin  şüasındırma  əmsalı,  onun  üzərinə  düşən  şüanın 

dalğa  uzunluğundan  asılıdır.  Qısa  dalğalı  şüalar  üçün  şüasındırma  əmsalı  kiçik 

olur.  Verilmiş  maddənin  şüasındırma  əmsalının  işığın  dalğa  uzunluğundan  (λ) 

asılılığı  işığın  dispersiyası  (səpilməsi)  ilə  xarakterizə  olunur.  Müəyyən  uzunluqlu 

iki  işıq  dalğası  xüsusi  dispersiya  (δ)  verir  və  aşağıda  göstərilən  düsturla  ifadə 

olunur: 

 

 

  Karbohidrogenlərin xüsusi dispersiyası da additiv kəmiyyətdir. Buna əsasən 

benzinin  tərkibində  olan  aromatik  karbohidrogenlər  müəyyən  edilir.  Müxtəlif 

karbohidrogenlər üçün xüsusi dispersiyanın qiymətləri cədvəl 1.1-də verilmişdir. 

 

---

13 

 

Cədvəl 1.1   

Karbohidrogenlərin xüsusi dispersiyası 

Kabohidrogenlər 

Xüsusi dispersiya qiyməti 

Doymuş karbohidrogenlər 

Aromatiklər 

Benzol 

Toluol 

Etilbenzol, kselollar 

Monotsiklik 

Politisik (yüksək temperaturda qaynayan) 

90 

 

190,5 

184,9 

179,2 

200-ə qədər 

465-ə qədər 

    

 Kristallaşma,  bulanma  və  donma  temperaturu:  Neft  və  neft  məhsulları 

çox  komponentli  sistem  olduğuna  görə  onların  fərdi  birləşmələr  kimi  dəqiq 

kristallaşma,  bulanma  və  donma  temperaturları  olmur.  Göstərilən  kəmiyyətlərin 

təyini neft və neft məhsulları üçün vacibdir. 

  Neft  məhsullarının  soyuq  şəraitdə  istismarı  zamanı  onun  tərkibində  olan 

fərdi  birləşmələrin  xüsusilə,  n-parafin  karbohidrogenlərinin  kristallarının  çökmək 

və yaxud sistemdə molekulüstü faza quruluşunun əmələ gətirməsi çox təhlükəlidir. 

Belə  ki,  sürtkü  yağlarının  və  yanacaqların  soyuq  şəraitdə  istismarı  zamanı  əmələ 

gələn  çöküntü  borularda  tıxacların  əmələ  gəlməsinə  və  eləcə  də  süzgəclərin 

tutulmasına səbəb ola bilər. Bu isə mühərrikin sıradan çıxmasına gətirib çıxarır. 

  Karbohidrogenlərin  molekul  kütləsi  və  qaynama  temperaturu  artdıqca,  bir 

qayda  olaraq  onların  kristallaşma  temperaturu  da  artır.  Neft  məhsullarında 

karbohidrogenlərin  çökmə  sürəti  kristal  mərkəzlərinin  yaranması  və  sistemi  əhatə 

etmə  sürətindən  asılıdır.  Karbohidrogenlərin,  xüsusilə  normal  quruluşlu 

parafinlərin  molekul  kütləsi  artdıqca,  onların  müəyyən  temperaturda  kristal 

mərkəzləri yaratmaq qabiliyyəti də artır. 

  Kristallaşmaya sistemin özlülüyünün, fraksiya tərkibinin (kristalları həll edə 

bilər), səthi aktiv maddələrin, eləcə də başqa qarışıqların soyudulma sürətinin və.s 

kimi amillərin də təsiri vardır. 

---