“magistratura məRKƏZİ”
Yüklə 0,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İqtisadi artımın əsas amilləri Müəllif
- Amillər qrupu Əlamətləri
16
riyazi iqtisadi artım modelinin nəzəri əhəmiyyəti ilə yanaşı praktiki əhəmiyyəti də olmuşdur. Belə ki, bu modeldən keçən əsrin 20-ci illərinin sonunda SSRİ xalq təsərrüfatının inkişafında, xüsusilə birinci 5-illik planın tətbiqində geniş istifadə edilib [43]. Sonradan bu modelin davamı olan "Xərc – məhsul buraxılışı" modeli rus riyaziyatçısı və iqtisadçısı, 1925-ci ildən ABŞ-da yaşayan və bu ölkənin vətəndaşlığını qəbul edən Vasili Leontyev tərəfindən işlənib hazırlanmışdır. V. Leontyev milli təsərrüfatı maddi və dəyər göstəricilərinin köməyilə şahmat cədvəli formasında təsvir etmişdir. V. Leontyevin sahələrarası balansı aşağıdakı dörd kvadratdan ibarətdir: 1) Məhsulun istehsalına çəkilən maddi xərc göstəriciləri; 2) Bilavasitə istehlak, yığım və ixrac üçün istifadə olunan son məhsul göstəriciləri; 3) Xalis məhsul göstəriciləri (əmək haqqı, mənfəət, vergilər); 4) Xalis məhsulun yenidən bölüşdürülməsi. Yuxarıda iqtisadi artım modellərini müəyyən edən nəzəriyyələrin təhlili göstərir ki, iqtisadi artımın mahiyyətinin, tipinin və amillərinin müəyyən edilməsində iqtisadçılar arasında vahid fikir yoxdur. Hər bir dövrün tələblərinə və iqtisadi prosesdəki dəyişmələrə uyğun olaraq, iqtisadçı alimlər tərəfindən müxtəlif fikirlər irəli sürülüb. Buna baxmayaraq, hər bir nəzəriyyə əsaslandığı nəzəri, statistik və empirik araşdırmalara uyğun olaraq, qarşıya qoyduqları problemin həlli yolunda mühüm nəticələr əldə ediblər. İnkişaf problemlərinin mövcud olduğu müasir dövrdə də həm iqtisadi artım nəzəriyyələri barədə tənqidi fikirlər, həm də yeni nəzəriyyələrin yaradılması davam edəcək.
İqtisadi artımın tədqiqində əsas yeri onun amillərinin müəyyən edilməsi və təhlili tutur. İqtisadi artımın amilləri dedikdə, istehsalın real həcminin artmasına, onun səmərəliliyinin və keyfiyyətinin yüksəldilməsinə təsir edən proseslər başa düşülür. Bu amillər iqtisadi artımın dinamikasını və səviyyəsini müəyyən edir, istehsalın real həcminin artmasına birbaşa təsir göstərir, onun səmərəliliyinin 17
artırılmasında mühüm rol oynayır. İqtisadçılar iqtisadi artımın amillərini müxtəlif cür qiymətləndirirlər. Əsasən iqtisadi artımın amillərini birbaşa və dolayı, intensiv və ekstensiv, idarə olunan və idarəolunmaz, iqtisadi və qeyri-iqtisadi və s. qruplara bölürlər. (Bax: Şəkil 1.1.) Məsələn, K.R. Makkonel və S.L.Bryu amilləri funksional əlamətlərinə görə qruplaşdırır: təklif, tələb, bölgü və digər amillər. İqtisadi artımın əsas amilləri Müəllif İnsan kapitalı A.Smit, D.Rikardo, H.Myurdal, M.Fridmen, T.Şults və b. Fiziki kapital C.Keyns, R.Harrod, E.Domar və s. Əmək, kapital, texnologiya V.Peti, R.Solou, Kobba-Duqlas, E.Denison, K.Marks İnstitutsional mühit E. de Soto İqtisadiyyatın strukturu U.Lyus, C.Fey və b. İqtisadiyyatın açıqlığı H.Ranis, C.Fey və b. Dövlət xərcləri A.İllirianov, L.Barro və b. Demoqrafik və ekoloji amillər T.Maltus, S.Kuznets, C.Forrester, D.Medouz və b.
Təklif amilləri iqtisadi artımın fiziki həcmini, yəni vəziyyətini, tələb amilləri isə keyfiyyətini əks etdirir. Təklif amillərinə bazarların inhisarlaşma dərəcəsinin aşağı salınması; istehsal resurslarının qiymətinin azalması; mənfəətə görə verginin azalması; kreditalma imkanının genişləndirilməsi və s. daxildir. Tələb amilləri istehsalın həcminin artması imkanını müəyyən edir, istehlak və dövlət xərcləri, məhsulların rəqabət qabiliyyəti və s. kimi göstəricilərlə xarakterizə olunur. (Bax: Şəkil 1.2.) Amillər qrupu Əlamətləri 1.Təklif amilləri 1) təbii ehtiyatların kəmiyyəti və keyfiyyəti 2) əmək ehtiyatlarının kəmiyyəti və keyfiyyəti 3) fiziki kapital, maşın, avadanlıq və binalardan ibarət əsas fondların mövcudluğu 4) məhsul istehsalında istifadə edilən texnologiya və ETT-nin səviyyəsi 5) istehsal ehtiyatlarının qiyməti 6) kredit almaq imkanı və s. 2.Tələb amili İxracın genişlənməsi, istehlak, investisiya. Dövlət xərclərinin artması 3.Bölgü amili İstehsal ehtiyatlarının ölkənin regionları, sahələr və müəssisələr arasında bölgüsü
4.Digər amillər Cəmiyyətdə sosial və mənəvi mühit, ölkədə siyasi vəziyyət Şəkil 1.2. Funksional əlamətlərə görə iqtisadi artımın qruplaşdırılması
18
Birinci qrup amillər istehsalın genişlənməsinin maddi əsasını təşkil edirsə, ikinci qrup amillər onun səmərəliliyini ifadə edir. Birinci qrup amillər iqtisadiyyatın uzunmüddətli artım imkanlarını göstərdiyi halda, ikinci qrup amillər ÜDM-in real həcminin qısamüddətli dinamikası ilə bağlıdır və əsasən məcmu tələbin təsiri altında dəyişir. Ona görə də ölkə iqtisadiyyatının istehsal potensialını artırmaq üçün təbii resurslardan tam və səmərəli istifadə edilməli və yüksək əmək məhsuldarlığına nail olunmalıdır. Əgər istehsal amillərinin hamısından tam və səmərəli istifadə edilərsə, istehsalın real həcmi maksimuma çatır ki, bu da istehsalın potensial həcmi adlanır. Denison iqtisadi artımın 23 amilini göstərir ki, onun da 4-ü əməyə, 4-ü kapitala, 2-si təbii ehtiyatlara və 13-ü elmi-texniki potensiala aiddir. R. Harrod iqtisadi artımın aşağıdakı amillərini göstərir: beynəlxalq, dövlət, sahə; elmi, texniki, resurs; struktur, təşkilati və idarəetmə; intensiv və ekstensiv; maddi və qeyri-maddi; iqtisadi, siyasi, sosial; obyektiv və subyektiv. Məsələn, L. Barro göstərir ki, iqtisadi artım sürətli olan ölkələrdə orta təhsilin səviyyəsi yüksək, dövlət istehlakının ÜDM-də xüsusi çəkisi aşağı, əhalinin artım səviyyəsi zəif, uğurlu çevriliş və inqilabların «nadirliyi» xarakterik haldır [84]. Alesina «Yüksək və aşağı artımın siyasi iqtisadiyyatı» əsərində empirik araşdırmalar nəticəsində iqtisadi artım amillərini aşağıdakı kimi təhlil edir: institutların keyfiyyəti, korrupsiya və rüşvətxorluğun aşağı səviyyədə olması, mülkiyyət hüquqlarının qorunması və qanunun aliliyi iqtisadi artımın əsas amilidir; dövlət xərclərinin artması ümumilikdə iqtisadi artıma gətirib çıxarmır (zəif iqtisadi və sosial institutları olan ölkələrdə bu, özünü daha çox büruzə verir); yoxsulluq və gəlirlərin qeyri-bərabər bölgüsü, sosial-siyasi vəziyyətin pisləşməsi və biznesin vergi yükünün artması iqtisadi artıma mənfi təsir edir. Sala-Martin empirik araşdırmalarla iqtisadi artıma təsir edən 62 amil göstərib: [80] coğrafi (məsələn, əgər ölkə Afrika, Cənubi Saxarada və ya Latın Amerikasında yerləşirsə, bu, iqtisadi artıma mənfi təsir göstərir); siyasi (qanunun aliliyi, siyasi hüquqlar və vətəndaş azadlığı iqtisadi artıma müsbət, müharibə, inqilablar və dövlət çevrilişləri isə mənfi təsir göstərir);
Yüklə 0,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|