www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Ümumi psixologiya.
Psixologiya
287
287
287
287
287
287
287
287
287
Düzgün tərbiyə almıĢ adam müəyyən bir iĢi icra etməyi
qərara alır və öz niyyətini həyata keçirir. QarĢısına qoyduğu
məqsədə nail olmaq üçün bütün baĢqa arzuları, maneələri
aradan qaldırır. Ġradi davranıĢ adlandırılan bu cür davranıĢın
təhlili göstərir ki, həmin davranıĢın əsasında Ģüurlu tənzim
motivasiyası təmayülü mexanizmi dayanır. Bu zaman insan
Ģüurlu olaraq bir təmayülün, meylin qiymətini artırır, digər
təmayülün qiymətini isə azaldır. ġübhəsiz heç də insan həmiĢə
özünün motivasiya təmayülünü əldə edə və onu lazımi istiqa-
mətdə yönəldə bilmir. Belə olduqda iradi davranıĢ həyata
keçmir. Beləliklə, deyilənlərdən bir daha aydın olur ki, insanın
tərbiyəliliyinin
mühüm
kriteriyalarından
biri
onun
davranışının ixtiyarilik səviyyəsindən, özünün tələbatlarına
yiyələnə bilmək səviyyəsindən ibarətdir.
ġübhəsiz, tərbiyəliliyin müəyyən səviyyəsində insanın
mədəni davranıĢ formalarına, cəmiyyətdə qəbul olunmuĢ
birgəyaĢayıĢ norma və qaydalarına, məiĢət və peĢə
vərdiĢlərinə və özünü apara bilməyin digər cəhətlərinə
yiyələnməsini də nəzərə almamaq olmaz. Bu keyfiyyətləri
asanlıqla müĢahidə etmək mümkün olduğuna görə, bizə belə
gəlir ki, insanın motivasiya sahəsinə əsasən onların barəsində
asanlıqla fikir yürütmək mümkündür. Lakin tərbiyəlilik həmin
zahiri əlamətlərə diqqətlə yanaĢmağı da tələb edir. Onlar
insanın həmin sahəyə təlabatları ilə motivləĢən davamlı
davranıĢ forması kimi özünü göstərə bilər, eləcə də yalnız
zahirən mənimsənilmiĢ davranıĢ da ola bilər. Ġkinci halda Ģa-
girdlər təzyiqin, nəzarətin təsiri altında ondan tələb
olunanların hamısına əməl edir, nəzarət olmadıqda isə
müvafiq davranıĢ tərzini yerinə yetirmirlər. Buradan isə aydın
olur ki, müvafiq davranıĢ forması Ģəxsin tələbatına
çevrilməmiĢdir və həmin adam bu sahədə tərbiyəli deyildir.
Deməli, nəzarət, məcburiyyət olmadan düzgün və
əxlaqi davranmağı tərbiyəliliyin mühüm kriteriyalarından
biri hesab etmək olar.
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Ümumi psixologiya. Psixologiya
288
288
VI.23.4. ġəxsiyyətin özünütərbiyəsinin psixoloji
əsasları
Tərbiyənin idarə olunması problemi. Tərbiyə kor-koranə
bir proses olmayıb, idarəolunan prosesdir. Tərbiyə prosesi ona
görə idarə olunan prosesdir ki, onun məqsədi, motivləri,
funksiyaları və gözlənilən nəticələri mövcuddur. ġübhəsiz
bunların hər birini nəzərə almaq və tərbiyə iĢini onlara
müvafiq Ģəkildə təĢkil etmək elə onun idarə edilməsi de-
məkdir. Bir cəhəti də qeyd etmək lazımdır ki, tərbiyə həm
xarici, həm də daxili idarəetmə imkanlarına malikdir. Xarici
idarəetmə tərbiyə olunanlardan deyil, tərbiyə edənlərdən
asılıdır. Burada müəllim və tərbiyəçilərin, tərbiyəvi iĢi həyata
keçirən kollektivin fəaliyyəti diqqəti cəlb edir. Ona görə də
məktəblinin Ģəxsiyyətinin öyrənilməsi tərbiyə prosesinin idarə
edilməsinin mühüm bir amilidir. Bunsuz məktəbli Ģəxsiyətini
formalaĢdırmaq da çətin olardı. Bu cür xarici idarəetməyə
tərbiyəvi üsul və vasitələrin düzgün seçilməsi və s. amillərə
istinad edilməsini də aid etmək olar. Lakin tərbiyənin idarə
olunması təkcə xarici formada gedə bilməz. Tərbiyə
prosesində biz konkret canlı insanın, fərdin Ģəxsiyyətini
formalaĢdırırıq. Ona görə də bu prosesdə həmin fərdin özünün
bu prosesə münasibəti, özündə bu və ya digər keyfiyyəti
aĢılamaq cəhdi də mühüm rol oynayır. Bu isə tərbiyədə daxili
idarəetmənin zəruriliyini irəli sürür. Belə daxili idarəetmə isə
özünütərbiyə prosesində həyata keçir və özünüidarə rolunu
oynayır.
Özünütərbiyə və onun motivləri. Özünütərbiyə insanın
Ģüurlu olaraq qarĢısına qoyduğu məqsədə, ideal və inamlarına
müvafiq Ģəkildə öz Ģəxsiyyətində dəyiĢikliklər etməyə
yönəlmiĢ fəaliyyətindən ibarətdir. Özünütərbiyənin həyata
keçməsi üçün Ģəxsiyyətin və onun özünü dərk etməsinin
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Ümumi psixologiya.
Psixologiya
289
289
289
289
289
289
289
289
289
müəyyən
inkĢaf
səviyyəsinin,
özünün
hərəkətlərini
baĢqalarının hərəkətləri ilə müqayisə zamanı təhlildən istifadə
edə bilmək qabiliyyətinin, eləcə də daim özünütək-
minləĢdirmək ustanovkasının olması tələb edilir.
ġəxsiyyətin özünütəkminləĢdirməsi onun cəmiyyətdəki
həyati tələbatları və fəaliyyəti ilə, inkiĢafı ilə Ģərtlənir. Ġnsanın
yaĢadığı ictimai Ģərait, aldığı təlim və tərbiyə onun
özünütərbiyəsində həlledici rol oynayır.
Ġctimai həyatı, eləcə də onu əhatə edən mühitin
tələblərini, öz qüvvə və imkanlarını aydın dərk etmək əsasında
insanın öz həyatını daha münasib əsaslar üzrə qurmaq üçün
arzu etdiyi keyfiyyətləri özündə inkiĢaf etdirməsi və ya malik
olduğu Ģəxsi keyfiyyətləri dəyiĢdirməkdən ötrü özünə Ģüurlu,
planlı, məqsədəuyğun və müntəzəm surətdə təsir etməsi, rəftar
və
davranıĢını
təkminləĢdirmək
qayğısına
qalması
özünütərbiyə adlanır.
Həyati faktlar özünütərbiyənin geniĢ imkanlara malik
olduğunu bir daha təsdiq edir. Bir çox görkəmli adamlar
uĢaqlıqdan pis təlim-tərbiyə almalarına, onların Ģəxsiyyətində
bir sıra qüsurların olmasına baxmayaraq gənclik və sonrakı
dövrdə özünütərbiyənin köməyi ilə öz Ģəxsiyyətlərinin yüksək
inkiĢaf
mərhələsinə
yüksələ
bilmiĢ,
davranıĢ
və
fəaliyyətlərindəki qüsurları, aradan qaldıra bilmiĢlər. Məsələn,
görkəmli rus yazıçısı L.N.Tolstoyun özünün etirafına görə o,
uĢaqlıq və ilk gənclik dövründə öz xarakterində, davranıĢında
olan qüsurları, o cümlədən tənbəllik, lovğalıq, Ģöhrətpərəstlik
və s. kimi mənfi cəhətləri aydın Ģəkildə görə bilmiĢ və həmin
qüsurlara qarĢı ciddi döyüĢ elan etmiĢdir. Bütün həyatı boyu
özündə əməksevərlik, humanizm, düzgünlük, cəsarətlilik
keyfiyyətləri tərbiyə etmiĢdir.
Həyatdan özünütərbiyənin mahiyyətini açan yüzlərcə bu
cür faktlar gətirmək mümkündür. Bunların hamısından bir
ümumi cəhət aydın olur ki, insanın özünü, öz hərəkətlərini
idarə etməsində özünütərbiyə əvəzolunmaz əhəmiyyətə
Dostları ilə paylaş: |