MahirəNərimanqızı
Yüklə 5,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Ümumi psixologiya. Psixologiya
296 296 davranmasi üçün onun istinad etməli olacağı geniĢ əxlaqi təsəvvürləri, əxlaqi bilik ehtiyatı olmalıdır. Psixoloji tədqiqatlar nəticəsində müəyyən edilmiĢdir ki, əxlaqi bilik və anlayıĢların mənimsənilməsi prosesi mürəkkəb xarakter daĢımaqla, xüsusi rəhbərlik tələb edir. Təsadüfi hadisələrin, düzgün olmayan mikromühitin, böyüklərin düzgün olmayan davranıĢının və s. təsiri altında yaranan əxlaqi anlayıĢlar təhrif olunmuĢ xarakter daĢıya bilər. Bu isə səhv davranıĢa gətirib çıxara bilər. Ona görə də birinci növbədə əxlaqi təsəvvür, bilik və anlayıĢların yaranması qayğısına qalmaq lazımdır. Lakin təcrübə göstərir ki, əxlaqi anlayıĢların mənimsənilməsi əxlaqi Ģüurun yaranması və inkiĢafı üçün mühüm rol oynasa da, öz-özlüyündə hələ əxlaqi davranıĢın formalaĢmasını təmin edə bilmir. AparılmıĢ psixoloji tədqiqatlardan və məktəb təcrübəsindən aydın olur ki, çox vaxt uĢaqlar əxlaq normalarını yaxĢı bildikləri, onun haqqında geniĢ biliyə malik olduqları halda, öz davranıĢlarında onlara əməl etmirlər. Bu isə bəzən müəllimdə, tərbiyəçidə təəccüb doğurur. Ona görə də Ģagirdin necə davranmağı yaxĢı bildiyini, lakin ona əməl etmədiyini irad tutur, onu danlayırlar. Bunun nəticəsi isə çox vaxt o qədər də fərəhləndirici olmur. Əksinə, bəzən Ģagirdin özünə inamı itir, biliklə əməl arasında əlaqə pozulur, biliyin tətbiqi üçün münasib Ģərait yaranmır. Bu cəhəti nəzərə alaraq birinci növbədə müəllim öz Ģagirdləri üçün yalnız öyüd-nəsihətçi, mentor tərbiyəçi olmaqdan uzaqlaĢmalı, onların əldə etdikləri əxlaqi bilik və təsəvvürləri öz davranıĢlarına tətbiq etmək meyli və adəti yaratmağa çalıĢmalıdır. Bunu isə yalnız sözlə, verbal yolla həyata keçirmək mümkün deyildir. Hər Ģeydən əvvəl uĢaqdakı əxlaqi bilik və anlayıĢlar onun inamına çevrilməlidir. Psixoloji tədqiqatlar göstərmiĢdir ki, Ģagirdlərdə əxlaqi bilik və anlayıĢların inama çevrilməsi üçün həmin bilik və anlayıĢların davranıĢ motivləri və
onlara uyğun
əxlaqi adətlər
sistemində möhkəmləndirilməsi tələb olunur. Necə davranmaq, hərəkət etməyi dərk etməklə adət edilmiĢ davranıĢ arasında müəyyən ziddiyyət mövcud olur. Bu ziddiyyəti aradan qaldırmaq yalnız Ģagirdlərin müvafiq davranıĢ təcrübəsinə yiyələnməsi nəticəsində mümkün ola bilər. Əxlaqi təcrübəni isə Ģagirdlər davranıĢdakı mümarisələr sayəsində, baĢqa sözlə müəllim tərəfindən uĢaqların müxtəlif, lakin mahiyyətcə oxĢar həyati situasiyalarda təĢkil olunmuĢ hərəkət və davranıĢları zamanı əldə edirlər. Psixoloqlar uĢaqların bu cür davranıĢ təcrübəsini, praktik fəaliyyətini onların emosiyaları ilə əlaqələndirməyi vacib hesab edirlər. Bu zaman emosiyalar vətənpərvərlik və
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Ümumi psixologiya. Psixologiya
297 297
297 297
297 297
297 297
297 beynəlmiləlçilik, humanizm, borc, məsuliyyət, yoldaĢlıq, vicdan və s. kimi əxlaqi hisslərin formalaĢmasına müsbət təsir göstərir. Adətən, əxlaqi hisslərin, eləcə də əxlaqi inamın yaranmasına nail olmaq, həmin keyfiyyətləri tərbiyə etmək üçün onların Ģagirdlər tərəfindən fəaliyyət prosesində mənimsənilməsi və keçirilməsi tələb olunur. Əgər Ģagird heç olmazsa bircə dəfə yerinə yetirdiyi əxlaqi hərəkətdən razılıq hissi keçirərsə, sonradan bir daha həmin hissi halı keçirməyə can atacaqdır. Məhz buna görə də müsbət əxlaqi hissləri tərbiyə etmək üçün elə situasiya yaratmaq lazımdır ki, Ģagird qüvvətli müsbət nümunə ilə qarĢılaĢsın, həmin prosesdə iĢtirak etsin və müvafiq hisslər keçirə bilsin. Bu zaman Ģagird öz inam və idealı mövqeyindən çıxıĢ edərək özünü və bütün ətrafdakıları qiymətləndirməyə baĢlayır. Adətən, yüksək əxlaqi keyfiyyətlər insanların cəmiyyətin məqsədləri ilə müəyyən edilən praktik fəaliyyətlərində formalaĢır. Fəaliyyət prosesində cəmiyyətin nümunələri, idealları təĢəkkül tapır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, fəaliyyətin düzgün seçilməsi, müvafiq yaĢ dövrünə uyğunluğu, düzgün təĢkili və tərbiyələndirici istiqaməti həlledici əhəmiyyətə malikdir. Lakin burada bir cəhəti də unutmaq, nəzərə almamaq olmaz. O da tərbiyə edən və tərbiyə olunanın qarĢılıqlı münasibətlərinin xarakterindən ibarətdir.Burada tərbiyəçinin tərbiyə olunana münasibəti güclü xarici təsir qüvvəsi kimi özünü göstərir. ġagirdin xarici təsirlə daxili aləminin qarĢılıqlı əlaqəsini, ona göstərilən xarici təsirə Ģəxsi münasibətinin xarakteri burada mühüm rol oynayır. Ona görə də Ģagirdin Ģəxsi təcrübəsi böyüklərin ondan tələb etdiyi əxlaq normalarına zidd olarsa, Ģagird bu tələbləri formal olaraq mənimsəyər, ona yalnız müvafiq Ģəraitdə – böyüklərin nəzarəti zamanı əməl edər. Təcrübə göstərir ki, qarĢılıqlı təsir düzgün qurulmadıqda, qeyri-uyğun rəhbərlik stili tətbiq olunduqda bəzən uĢaqlar tərbiyəçinin tələblərinə formal Ģəkildə də tabe olmur, özünü ona qarĢı qoyur, öz Ģəxsi əqidəsində qalır. Belə olduqda, adətən, uĢaq kollektivdən ayrılır, özünə məktəbdənkənar yoldaĢlıq mühiti – referent qrup seçir. Normal Ģəraitdə belə Ģagirdlərin tərbiyəçinin tələblərini mənimsəməsi, həmin tələblərin onun öz tələblərinə çevrilməsi birdən- birə baĢ vermir, bir sıra mərhələlər keçir. Ġlk dövrdə Ģagird həmin tələbi xarici, məcburi tələb kimi qəbul etməli olur. Sonra Ģagird həmin tələbi könüllü olaraq qəbul edir, öz vəzifəsini, borcunu dərk edir. Son mərhələdə kənardan verilən əxlaqi tələb Ģagirdin özünün Ģəxsi, daxili tələbinə çevrilir, özünə qarĢı həqiqi tələbkarlıq meydana gəlir.
Yüklə 5,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|