MahirəNərimanqızı
Yüklə 5,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- II.3.5. Fəaliyyətin əsas növləri
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs Mərkəz i Ümumi psixologiya. Psixologiya
99
getdiyini aĢkara çıxarmıĢdır. Birinci halda ana dilindəki çoxmənalı sözlərin təsir altında ikinci dildə səhvlər meydana gəlir. ġagirdlərə belə gəlir ki, əgər ana dilində eyni sözlə müxtəlif mənaları ifadə etmək mümkündürsə , deməli öyrənilən dildə də həmin yolla getmək olar. Bununla əlaqədar baĢ verən səhvləri N.Ġmedadze nitq səviyyəsində leksik interferensiya hadisəsinə aid etmiĢdir. Müəllifin fikrincə bu cür interferensiyanın qarĢısını almaq üçün qavrayıĢ zamanı ana dilindəki çoxmənalı sözlərin müxtəlif mənalarını fərqləndirməyi təmin etmək lazımdır. Ona görə də burada ana dili ilə ikinci dildə qarıĢdırılan sözlərin müqayisəsini verməyə və ana dilinə istinad etməyi zəruri hesab etmiĢdir. N.Ġmedadze müəyyənləĢdirmiĢdir ki, ikinci dilin semantik quruluĢunun ana dili quruluĢu ilə əvəz edilməsi zamanı özünü göstərən ikinci tip çətinlik o zaman meydana gəlir ki, öyrənilən ikinci dildə ana dilinə nisbətən hadisələri ifadə edən simvollar daha çox olsun. Müəllif bu cür çətinliyi daha mürəkkəb çətinlik hesab edir və onu dekotatlar səviyyəsində leksik interferensiya adlandırır. Ġkinci dilin mənimsənilməsi zamanı bununla əlaqədar səhvlər daha çox yayılmıĢ olur. Buradakı çətinlik ikinci dildə bir neçə korrelyatı olan ana dili sözünün dekotatları dəqiq, fərqləndirilmiĢ Ģəkildə qavramamaqdan irəli gəlir. Bu zaman ana dilinə və onun dekotatlar sisteminə istinad etmək imkanı aradan çıxır. Ona görə də müəllif belə bir fikrə gəlir ki, dekotatlar səviyyəsində leksik interferensiyanı aradan qaldırmaq üçün gerçəkliyi gerçək münasibətləri yeni yolla əks etdirməyin mənimsənilməsinə diqqət yetirmək lazımdır. Bacarıqlar. Fəaliyyətin mənimsənilməsi zamanı vərdiĢ- lərlə yanaĢı bacarıqlar da formalaĢır. Bacarıqlar – qarĢıya qoyulmuĢ məqsədə müvafiq olaraq iĢ priyomlarının seçilməsi və həyata keçirilməsi üçün mövcud bilik və vərdiĢlərdən istifadə olunmasıdır. Bacarıq yarandıqda
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi
Ümumi psixologiya. Psixologiya 100 insan qarĢıda duran məsələnin həllində lazım olan yolları və əməliyyatları düzgün seçə bilir və onlara nəzarət etmək üçün zəruri məlumatlardan istifadə qaydalarına yiyələnmiĢ olur. Bacarıqların formalaĢması biliklərə daxil olan məlumatların iĢlənməsi ilə bağlı olan əməliyyatların, bu məlumatın aĢkara çıxarılması, həmin məlumatın hərəkətlərlə müqayisəsi və ona aid edilməsi əməliyyatlarının bütün sisteminə yiyələnməkdir. Ġnsanın bacarığa yiyələnməsi müxtəlif yollarla həyata keçirilə bilər. Psixoloqlar bunlardan ikisini xüsusi olaraq qeyd edirlər. Birinci yolda öyrənən, fəaliyyyəti mənimsəyən adam zəruri biliklərə malik olur. Onun qarĢısında həmin bilikləri lazım olan yerdə səmərəli tətbiq etmək vəzifəsi qoyulur. Ġnsan fəaliyyətinin müvafiq istiqamətlərini, məlumatları iĢləmək yollarını və priyomlarını səhv və sınaq yolu ilə aĢkara çıxarmaqla bu vəzifənin həllinə çalıĢır. Mütəxəssislər az səmərəli olmasına baxmayaraq bu yolun hazırda təlimdə geniĢ yayılmıĢ yol oldugunu göstərirlər. İkinci yol, Ģagirdlərin bilikləri tətbiq etməsi üçün zəruri olan psixi fəaliyyətini müəllimin idarə etməsindən ibarət olan yoldur. Bu zaman müəllim Ģagirdləri lazım olan əlamətləri və əməliyyatları seçmək istiqamətləri ilə tanıĢ edir, qarĢıya qoyulmuĢ məsələni həll etmək üçün Ģagirdlərin aldıqları məlumatları iĢləmək və onlardan istifadə etmək sahəsindəki fəaliyyətlərini təĢkil edir. Bu yol hazırda pedaqoji psixologiyada səmərəli Ģəkildə iĢlənən yoldur. Bacarıqlara yiyələnmənin səmərəliliyini təmin edən ümumi Ģərtlərə a) Ģagirdin ümumiləĢmiĢ qaydanı anlaması və b) yeni məsələnin həlli prosesindəki əks əlaqə daxildir. VərdiĢlərdən fərqli olaraq bacarıqlar həmiĢə fəal əqli fəaliyyətə əsaslanır və mütləq təfəkkürü həmin fəaliyyətə daxil edir. Zəruri əqli nəzarət bacarıqları vərdiĢlərdən fərqləndirən baĢlıca cəhətdir. Adətlərə gəldikdə, o da vərdiĢlər kimi iĢin, hərəkətlərin icrasının avtomatlaĢmasıdır. Lakin vərdiĢlərdən fərqli olaraq adət yarandıqda həmin iĢ və ya hərəkətin icrası insanın
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs Mərkəz i Ümumi psixologiya. Psixologiya
101
tələbatına çevrilir. Ġnsan daima özünün həmin tələbatını ödəməyə can atır. Məsələn, insanda oxu vərdiĢi yarandıqda o, çətinlik çəkmədən götürdüyü kitabı səhvsiz və sürətlə oxuya bilir, lakin bu iĢi yalnız lazım olduqda həyata keçirir. Adətdə isə belə deyildir. Məsələn, hər gün yatağa uzanmaqdan qabaq kitab oxumağa adət etmiĢ adam bu iĢi görmədən yata bilmir. Yaxud, həmiĢə bayırdan gəldikdə və ya yeməkdən qabaq əllərini yumağa adət etmiĢ adam buna əməl etməyə bilmir. VərdiĢlər Ģüurlu təkrarlar – mümarisələr sayəsində yaranır. Adətlər isə bəzən bu cür Ģüurlu təkrarlar olmadan da yarana bilir. Məsələn, Ģagird dərsdə yerindən danıĢmağı qarĢısına məqsəd qoymur. Təsadüfən bir neçə dəfə yerindən danıĢır və nəticədə danıĢqanlığa adət edir. Həyati faktlardan aydın olur ki, insanın yiyələndiyi düzgün vərdiĢ əgər xeyirli deyildirsə o qədər ziyanı da olmur. Lakin insanda formalaĢan adət həm xeyirli, həm də ziyanlı ola bilər. Məsələn, böyük gələndə ayağa qalxmaq, baĢqasının sözünü kəsməmək xeyirli (faydalı), müsbət adət olduğu halda, böyüyə qarĢı, laqeydlik, gobudluq, dərsdə yerindən söz atmaq və s. ziyanlı, mənfi adətdir.
Ġnsan fəaliyyətini nəzərdən keçirdikdə onun məxtəlif və çoxsaylı olduğunu görürük. Adətən insanlar həyatları boyu öz tələbatlarını ödəmək üçün məxtəlif fəaliyyət növlərindən istifadə edirlər. Bunlardan bəziləri ötəri, dəyiĢkən, digərləri isə uzun müddətli, insanın bütün həyatı boyu onun tələbatlarını ödəyəcək fəaliyyət kimi özünü göstərir. Demək olar ki, istisnasız olaraq bütün insanların hamısı üçün xas olan fəaliyyət növlərini əsas fəaliyyət növləri adlandırırlar. Ġnsanın bütün həyatı boyu istifadə etdiyi bu cür əsas fəaliyyət növlərinə Yüklə 5,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|