Rəqəmlər və meyllər: Əldə edilə bilən məlumatlar
2003-cü il dövlət qeydiyyatından keçmiş 0-16 yaş arasında əlil uşaqların sayı 43.342 nəfərdir. Bu rəqəm uşaqların ümumi sayının 1,81% olmaqla digər ölkələrlə müqayisədə bir qədər böyük faiz təşkil edir52. Belə uşaqların sayının son beş il ərzində hər il iki dəfə artma faktı əsas narahat edən məsələdir (1999-cu ildə 4600,2003-cü ildə 9500). Bu məlumatlar Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiə Nazirliyinin Sosial yardım şöbəsi tərəfindən təmin olunmuşdur, lakin onların əlillik növü və dərəcəsi göstərilməyib ( o cümlədən xroniki xəstəliyi olan uşaqlar ki, onlara daimi kömək lazımdır). Bunun əsas səbəbi bütün qeydiyyatdan keçmiş uşaqların dövlətdən 20$ məbləğində müavinət almasıdır53.
Əlil uşaqların yalnız 13%-i (5,894) xüsusi təhsil alırlar – onların ümumi sayı hər il eyni sürətlə artmır; 366 uşaq ciddi əlillik səviyyəsinə görə xüsusi müəssüsələrə yerləşdirilmişdir.
Dövlət Statistika Komitəsinə əsasən «əlil uşaqlara digərləri kimi tam inkişaf etməyə, təhsil almağa və sosial həyatda iştirak etməyə imkan verməyən fiziki və əqli qüsurları olan şəxslər də daxildir». Buna görə də, belə fərz etmək olar ki, digər 77% adi məktəblərə getmirlər. Bu fərziyyəni təsdiq və ya inkar etmək üçün əlavə məlumat verilmir.
Qeyd olunmalıdır ki, xüsusi təhsil alanların 1,090-ı evlərdə təhsil alırlar.Məlumatlar 1.2.4 Fəsildə qeyd olunan üç mərkəzdə qeydiyyatdan keçmiı uşaqlara aid edilir. Milli Tibbi Psixopedaqoji komitəsindən aldığımız məlumata əsasən 2004-cü ildə ev təhsili alan uşaqların sayı 8,294 nəfər idi. Lakin, təqribən 30,000 uşağın taleyi ilə bağlı məlumat yoxdur.
Azərbaycan cəmiyyətində hələ də «məhsuldar zəncir» vahidi kimi bəşər ideyası əsasında formalaşan və SSRİ zamanında həyata keçirilən sosial rifah modelinin əlamətləri movcuddur : bu əvvəlcə həyata keçirilən qabiliyyət əsasında xidmətlərin «normallıq» parametirinə necə qarşılıq verdiyinə uyğun olaraq müəyyən olunub. Ona görə də bu kateqoroyaya aid olmayanlar ictimai həyatdan təcrid edilblər .
Bu xüsusilə cəmiyyətin mənfi təzyiqi nəticəsində coping strategiyaları zəifləyən əlil uşaqlar və onların ailələrinə aid olunur. Əlil uşaqların uşaq bağcalarından başlayaraq əsas təhsil xidmətlərindən istifadə imkanları yoxdur və ciddi tibbi müayinə onların bu imkanlardan istifadəsini asanlaşdırmır.
Başqa əlamətə diqqət yetirmək də faydalı olardı: rəsmi sənədlərdə əlil uşaqlar üçün məktəblər «məhdud sağlamlığı olan uşaqlar üçün məktəb» adlandırılır; tərif belə bir faktı aşkar edir ki, əlillik xüsusilə xəstəliklərin bir növü kimi qeyd olunur. Məsələn, əgər kor və ya «nitq qüsuru» olan uşaq yaxud hətta beyin infarktı olan uşaq sağlam ola bilməz. Əksinə olaraq, cəmiyyətdə iştirak prosesləri əlilliyin digərləri kimi eyni yolla bəzi funksiyalarının həyata keçirilməsinə icazə vermədiyi xüsusi həyat şərti olduğunu qəbul etməklə başlanmalıdır. Ancaq maneələr başqa cür deyil, belə şərtlərə uyğunlaşmayan cəmiyyətin bacarıqsızlığından irəli gəlir (məs.:təkərli arabalardan istifadə edən insanın problemi nərdivanın mövcud olması ilə yaranır, amma eyni insan pandusla problemsiz hərəkət edə bilər).
Əlillik məsələsi əvvəlcədən deinstitutalizasiyanın bəhs olunduğu anlayış kimi analiz edilib. Aşağıda əlil uşaqlara qayğının təşkilatı üsullarının yenidən nəzərdən keçirilmiş izahı əks olunub.
Diaqnozlar və təcrid olunmalar
Həkimlər tərəfindən tez-tez həyatın ilkin mərhələsində (hətta doğuşdan dərhal sonra) bildirilən diaqnozlar proqressiv stiqmatizasiya prosesinin və tez-tez qapalı tipli müəssisəyə salınma ilə nəticələnən təcrid olunma prosesinin başlanğıc nöqtəsidir. Diaqnozlar əsasən heç vaxt yenidən nəzərdən keçirilmir, beləliklə, uşaqların taleyinin onların həyatlarının ilk günlərindən sonraki inkişafı nəzərə alınmadan müəyyənləşməsi : uşaqların bəzən birbaşa ana himayəsindən ayrılıb göndərildiyi psixo-nevroloji uşaq evlərinə ziyarət hər kəsə başa düşmək imkanı verir ki, orada yerləşdirilən uşaqların ən azı yarısının illik diaqnozları düzgün şəkildə verilsəydi, asanlıqla başqa həyata malik ola bilərdilər.
Yeni doğulan uşağa ilkin tibbi yardım «sahə» həkimləri tərəfindən həyata keçirilir; onlar bəzi hallarda digər diaqnozlar üçün və əlillik hallarının sağaldılması üçün psixo-nevroloji dispanserlərin yerləşdiyi poliklinikalara göndərilirlər. Bəzi hallarda onlar ana himayəsindən birbaşa göndərilir və digər hallarda isə valideynlər poliklinika ilə əlaqəyə keçirirlər. Xidmətlərdən uzaq məsafənin olması düzgün tibbi yardım üçün böyük maneədir: Deyilənlərə görə, kəndlərdən olan uşaqlara 3-4 yaşlarında ilk dəfə baş çəkilir.
Nevroloqlar diaqnozlardan və mümkün terapiyanın müəyyən olunmasından məsuldurlar, amma xəstəlik və ya əlilliyin təkamülünə nəzarət etmirlər.:Mütəxəssislərin baş çəkmələrindən sonra uşaqlar öz sahə həkimlərinə göndərilirlər.
Deyilənlərə görə müxtəlif xidmətlərdən olan həkimlər mütəmadi əlaqə saxlamır və fərdi planın müəyyən olunması üçün əməkdaşlıq yoxdur.
Əlillik üçün sosial yardıma haqq verilməsi Tibbi Komissiya tərəfindən müəyyən olunur ki, onlar psixo-nevroloji dispanserlər tərəfindən hazırlanan diaqnozların yenidən nəzərdən keçirilməsi yolu ilə qərar verirlər. Yardımlar Əmək və Sosial Müdafiə Nazirliyinin ərazi sahələri üzrə paylanılır.
Xüsusi ehtiyacı olan uşaqların böyüməsində ailələrə yerli səviyyədə yardım göstərmək üçün başqa sosial xidmətlər nəzərdə tutulmur.
Sistemin dağılmasından sonra Bakıda mövcud olan yeganə mərkəz tərəfindən həyata keçirilən reabilitasiya terapiyaları təchizatın və terapevtlər üçün treyninq imkanlarının məhdudluğu səbəbindən mənfi təsir göstərir.
Əlil və ya xroniki xəstə olan uşaqlar məktəb yaşına çatdıqda Tibbi psixo-pedaqoji Komissiya tərəfindən yoxlanılır.54 (şəxsi təkamül səbəbindən tez-tez öz uşaqlarının əsas məktəblərə qəbuluna qarşı çıxıldığından, valideynlər özləri xüsusi məktəblərə qəbulla bağlı qərar verə bilərlər). Pedaqoji məsələlərlə bağlı qərar vermək səlahiyyətində olmalarına baxmayaraq, deyilənlərə görə komissiya tibbi profilə malikdir və öz qərarlarında uşaqların funksional profilin inkişafı əvəzinə (bacarıq, inkişaf etmə imkanları) sanitariya məlumatlarına əsaslanırlar.
Komissiyanın rəylərinin mövcud olduğu siyahı uşaqların təhsil almaq hüquqlarına hörmət sahəsində yüksək alarmın olduğunu ortaya çıxarır; Əsas məktəblərdən təcrid olunmaya səbəb bu xəstəliklərdir : astma, anaemiya, hepatit, revmatoid artrid, dəri xəstəlikləri,talasemiya, AİDS və HİV..
Daha çox problemli məsələ ev təhsilidir. Bu halda uşaqlar öz evlərinin divarları arasında, qərarların dövri yoxlanılmasının müəyyən edilməsi və əldə olunan təhsilin keyfiyyətinin yoxlanılma strategiyasının olmamasından tənha qalırlar. Ev təhsili uşaq müdafiəsi perspektivində –əgər birinci deyilsə –bir «səssiz fövqəladə vəziyyət» olmaqla mühüm addım hesab olunur.
Alternativ həll xüsusi məktəblər tərəfindən təmsil olunur ki, hər biri xüsusi əlillik üçün hədəflənib (korluq, beyin infarktı, «nitq qüsuru», karlıq, müasr öyrənmə qüsurluğu və s.)[ cr 1] Belə məktəblər çox az bölgələrdə yerləşir, bəziləri yataqxana xidmətləri həyata keçirir; uşaqlar məktəbə getmək üçün ailələrini və cəmiyyəti tərk etməlidirlər və ayrılıq bəzi hallarda aydın görünür. Buna əlavə olaraq, sistem əlilliyi olan yeniyetmələrə iş ilə əlaqəli treninq həyata keçirmək imkanında deyil ki, bu da onların iş bazarında iştirakına çətinlik yaradır.
Sonuncu qayğı Əmək və Sosial Müdafiəsi Nazirliyində 2 institut tərəfindən ağır əlilliyə malik uşaqlara göstərilir. Uşaqlar burada uzun dövr (əsasən bütün həyat boyu) üçün yerləşdirilirlər. Pedaqoji və tibbi xidmətlər ağır qüsuru olanların rəsmi «təhsil verilə bilinməz» kimi müəyyən olunmasından sonra son dərəcə məhdudlaşdırılır55.
Ölkədə mövcud olan yeganə alternativ təcrübə56 ailələrindən uşaqların məcburi ayrılmasının qarşısını almaq üçün valideynlərə konkret yardımlar həyata keçirən 4 günlük qayğı mərkəzlərinin kiçik şəbəkəsinin mövcudluğudur. Həmişə son dərəcə məhdud ehtiyatlar üzündən, mərkəzlər hələ dövlət tərəfindən tanınmayıb.
|
Əlil uşaqlar üçün institusional yolların inkişaf prosesini göstərən cədvəl Əlavə II-da əks olunub.
Dostları ilə paylaş: |
