MaliYYƏ faküLTƏSİ
Yüklə 0,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
37 İslam banklar ölkəmizdə maliyyə vasitələrinin formasını dəyişdirmək baxımından da əhəmiyyətli mənfəət və sərvət kimi qəbul edilməlidir. Bu gün istər fond toplamaq, istər fondlardan istifadə və istərsə də digər bank xidmətləri sahəsində xidmət göstərmək forması, məhsulun müxtəlifliyi, ixtisaslaşmış işçi heyət və texnoloji bacarığı ilə formalaşan rəqabət şəraiti sayəsində maliyyə və iqtisadi sektorun inkişafına, dərinləşməsinə, sabitliyinə və böyüməsinə əhəmiyyətli kömək göstərirlər. İslam bank fəaliyyəti üsulları müxtəlif növ və xarakterdə olmaqla Osmanlı dövründə də geniş tətbiq edilmişdir * .
İslam bankların Türkiyədə ilk ciddi imtahanı 1994-cü ildə yaşanan maliyyə böhranı olmuşdur. 1994-cü ildə Türkiyə tarixində ən böyük cari kəsir ilə üzləşilmişdir. Dövlətin borc tələbatının kəskinləşməsi və faiz nisbətlərinin yüksək olması həmin dövrün ən bariz xüsusiyyətlərindəndir. Başqa sözlə, ikiqat kəsir kimi ifadə edilən cari kəsir və büdcə kəsiri hökumətin borcları ödəmək gücünə olan inamsızlığı ilə birləşdi. 2001-ci il Türkiyədə həm ənənəvi bank sektoru, həm də islam banklar (xüsusi maliyyə təşkilatları) üçün həqiqətən mühüm dönüş nöqtəsi olmuşdur. Əvvəllər də, 1994-cü ildəki maliyyə böhranı daxil olmaqla, irili-xırdalı böhranlardan keçən islam bank sistemi, ənənəvi bank sistemi kimi olmasa da 2001-ci ilin iqtisadi böhranında ciddi şəkildə dağıldı. Bank sektorunda 2000-ci və 2001-ci illərdə böhranlara səbəb olan struktur zəifliyi onun yenidən qurulması zərurətini doğurmuş və bunun üçün aşağıdakı tədbirlər həyata keçirilmişdir: 1. dövlət banklarının reabilitasiyası; 2. özəl bankların gücləndirilməsi; 3. zəif bankların çeşidlənməsi; 4. tənzimləyici və nəzarət çərçivəsinin optimallaşdırılması;
* Osmanlı imperatorluğunun maliyyə işlərində vəsait fondları ilə yanaşı «sənətkarların təsis etdiyi sənətkar fondları, yetimlərin malının şəriətə əsasən qorunması və qiymətləndirilməsi üçün təsis edilən yetimlərə vəsait verən fondlar, yeniçərlər üçün təsis edilən orta fondlar, müəyyən məhəllə və ya kənd üçün təsis edilən vergi fondları digər bank fəaliyyətləridir».
38 5. məhdud əmanət sığortasına keçid; 6.
dövlət borclarının gözdən keçirilməsi və azaldılması. Sektorun iştirakçılarından İhlas Finans Kurumunun fəaliyyətləri Bank Fəaliyyətini Nizamlama və Yoxlama Komissiyası (BFNYK) tərəfindən dayandırılmışdır. Həqiqətən də sektorun iştirakçılarıdan biri və ən böyüyü olan İhlas Finans Kurumu 2001-ci il iqtisadi böhranı gedişində ödəniş qabiliyyəti böhranına düşmüş və nəticədə BFNYK tərəfindən fəaliyyətlərinə son qoyulmuşdur. Bu hal digər xüsusi maliyyə təşkilatlarının müştərilərinin də panikaya düşməsinə səbəb olmuşdur. Digər xüsusi maliyyə təşkilatlarının müştəriləri də bütün pul vəsaitlərini dərhal götürmək üçün təşkilatlara axın etdi. Müştərilərin xüsusi maliyyə təşkilatlarından kütləvi pul vəsaiti götürmək tələbi təxminən beş ay davam etmiş və bu prosesdə təşkilatlar yığılan fond baxımından təxminən 50 % nisbətində azaldı. Həmin dövrdə müştərilərin pul vəsaitlərini götürmək tələbinin qarşısını ala biləcək yeganə tədbir bu təşkilatlardakı fondlar üçün də ənənəvi banklardakına oxşar dövlət təminatı mexanizminin yaradılması idi. İslam bankların gətirdiyi ən əhəmiyyətli yenilik, zəif və çətin olsa da, iqtisadiyyat sahəsində müxtəlif aspektlərdə düşünməyi öyrətmək olmuşdur. İslam bank fəaliyyətində əmanətlər ticarət və sənaye fəaliyyətlərində iştirak edərək istehsal amili xarakterini alır. Bu şəkildə əlavə dəyər formalaşdırılaraq əmanətlərin də həcmi artır. İqtisadiyyat sahəsindən kənarda qalan əmanətlər həm ölkə üçün, həm də əmanətçilər üçün itkidir. Bundan başqa pul vəsailərinin kənarda toplanması da islam iqtisadiyyat modelinin prinsiplərinə uyğun gəlmir. Kapitala çevrilən əmanətlər milli gəlirin artması, bu artım isə cəmiyyətin rifahına kömək deməkdir. Əmanətlərin real iqtisadiyyatdan kənarda veksel, fond, repo kimi sahələrdə və faiz təminatları ilə qiymətlənidirilməsi, əmanətçiləri ətalətə sürüklədiyi kimi sahibkarı da istehsal və işləməkdən yayındırır. Xüsusilə böhran dövrlərində sənaye təşkilatları daha yüksək faizə yönələrək gəlirlərinin böyük bir hissəsini faiz yolu ilə
39 əldə edir. İstehsala əsaslanmayan iqtisadiyyat borc üzərində qurulur və kiçik bir azlıq rifah içində yaşadığı halda geniş kütlələr yoxsulluqla mübarizə etməyə məcburdur. Xüsusilə israfçılığın geniş yayıldığı dövlət təşkilatlarının bazardakı mənbələrə yüksək faizlə ortaq olması, istehsal edən və işləyən sahibkarın mənbə imkanlarını daraldır. Dövlətin borc götürmək tələbatı prinsip kimi islam bankların maraq dairəsindən kənardadır. İslam banklar hər daimi real iqtisadiyyatı, istehsal və ticarəti maliyyələşdirdiyi üçün böhranların dağıdıcı gücünü azaldır. Hətta böhran dövrlərində belə müştərilərinə kömək etməkdə davam edir. Fondlarını heç bir başqa sahədə qiymətləndirmir. Buna görə də böhran dövrlərində (bəlkə də şirkətlərin mənbəyə ən çox tələbatı olduğu bu dövrlərdə) müştərilərinin fondlardan istifadə etməsini davam etdirir. Fondlardan istifadə edən müştərilər üçün yeni açılış, yeni fürsət deməkdir. İslam bankaların ənənəvi banklarla rəqabəti ənənəvi banklara yanaşmalara da təsir göstərir. İslam bankla işləməyi üstün tutan bir çok kredit müştərisinə ənənəvi banklar tərəfindən gəlirli satış kreditinə oxşar təkliflər edilir. Qiymət və kreditin verilmə prosesi, təminat şərtləri baxımından da islam banklar ənənəvi banklara təsir göstərir. Bu vəziyyət, fondlardan istifadə edən müştərilər üçün daha keyfiyyətli xidmət deməkdir. Qeyri-müəyyən faizlərdən və yüksək faizlərə girməkdən çəkindiyi üçün kapital qoyuluşunu həyata keçirə bilməyən sahibkarlar üçün də islam banklar çox gözəl gəlir-ziyan ortağıdır. İslam banklar neftlə zəngin körfəz ölkələrindəki artıq fondları cəlb edə biləcək mühüm potensiala və imkana malikdir. Fondlarını islam prinsiplərə görə qiymətləndirmək istəyən bu ölkələrin, Türkiyədə həyata keçirəcəkləri gəlirli satış
və ya gəlir-ziyan kapitalları üçün islam banklardan vasitəçi kimi istifadə edərək və ya bilavasitə Türkiyədə islam bank təsis edərək və ya səhmdar kimi verəcəyi mühüm potensialı mövcuddur və bu potensialın hal-hazırda cüzi bir hissəsi əldə edilmişdir. Neftlə zəngin Körfəz ölkələrinin çox böyük məbləğə malik fondları başda İngiltərə olmaqla, Avropa ölkələrində, Amerika Birləşmiş Ştatlarında, Çində, Yüklə 0,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|