Materializm subiektywny. Zarys epistemologii marksistowskiej

56
„podmiotowość”  i  „podmiot”  to  bynajmniej  nie  to  samo.  Za­
chodzi tutaj różnica ontologiczna: taka sama jak przy zestawie­
niu  kategorii  „rzeczywistości”  (marksowska 
Dingheit)
  z  kate­
gorią „rzeczy” 
(das konkrete Ding, das gegenstandliche Wesen), 
Tym samym jednak Althusser traci z pola widzenia marksowski 
m aterializm   filozoficzny. O ile bowiem „rzeczowość” i „pod­
miotowość” należą do klasy abstrakcji (być może: konkretnych 
abstrakcji), o tyle „przedmiot” i „podmiot” w skazują zawsze na 
konkret materialny, rozpatrywany ze względu na określone miej­
sce, jakie zajm uje w społecznej strukturze poznania. Nie trzeba 
dodawać, że wprowadzone przez Althussera pomieszanie, cha­
rakterystyczne  dla  całej  filozofii  spekulatywnej, jest  prostym 
następstwem jego  koncepcji  „praktyki  duchowej”,  oderwanej 
i  przeciw staw ionej  praktyce  materialnej  (była  o  tym  mowa 
w podpunkcie 3.2.).
Zauważm y  jeszcze  (stosując  zabieg  m etodologiczny  za­
czerpnięty  zresztą właśnie  z  filozofii  A lthussera),  że  w cyto­
wanej wypowiedzi myśliciel nasz wypowiedział pogląd świad­
czący  o  braku  skonkretyzowania  problemu,  który  wymagał 
rozstrzygnięcia. Jakże bowiem inaczej wytłumaczyć ów szcze­
gólny „poślizg” term inologiczny polegający na tym, że w jed­
nym  zdaniu  A lthusser  nazywa  stosunki  produkcji  „prawdzi­
wymi  podm iotam i”,  w  następnym  zaś  deklaruje,  że  „trudno 
o nich myśleć w kategorii p o d m io tu ”. Dwuznaczność ta wska­
zuje na pew ną trudność teoretyczną,  której  francuski  marksi­
sta nie zdołał sobie  uświadomić.
Pytanie nasze brzmi: jakiego rodzaju przedmioty m ogą pre­
tendować  do  zajęcia  m iejsca  podm iotow ego?  Zacznijmy  od 
rozpatrzenia negatywnej strony zagadnienia, a więc od pytania, 
jakie przedmioty tego miejsca zajmować nie  mogą.
Z m arksowskiej  krytyki  filozofii  Hegla wynika wyraźnie, 
że  żadne  określenie  abstrakcyjne  podm iotem   być  nie  może’

---

57
Dotyczy  to  w  szczególności  heglowskiej  „sam ow iedzy”,  ale 
nie tylko: takie abstrakty, jak „historia”, „ludzkość”, „człowiek 
w ogóle”, „rozsądek”, , j a  transcendentalne”, charakterystycz­
ne  dla  różnych  system ów   filozofii  spekulatyw nej,  również 
muszą  być  w yelim inow ane.  W  odniesieniu  do  niektórych 
z wymienionych abstraktów można wskazać mniej lub bardziej 
enigmatyczne  wypowiedzi  klasyków  (jak  ow a znana  teza  ze 
Świętej rodziny o
 „historii, która nie stacza żadnych walk” [por. 
Marks, Engels  1981, t.  1, s.  182]), uzasadniające sform ułow a­
ny tu pogląd, a w stosunku do pozostałych  trzeba rozumować 
per analogiom.
Zastanówmy się z kolei nad stroną pozytyw ną naszego za­
gadnienia. Nie ulega najmniejszej wątpliwości, że z punktu wi­
dzenia Marksa funkcje podmiotowe mogą pełnić konkretni, żywi 
ludzie. Jednak czy tylko oni?
Wielu  marksistów broniło poglądu  stwierdzającego  istnie­
nie różnych „podmiotów zbiorowych”. Pogląd ten zasługuje na 
wnikliwą uwagę. Sądzimy, że za punkt wyjścia do dalszej anali­
zy problemu  dogodnie jest  przyjąć  opinię  Gramsciego  wypo­
wiedzianą na wstępie jego krytyki podręcznika Bucharina: „Kie­
dy  w  dziejach  w y tw o rzy   się  je d n o lita   g rupa  sp o łeczn a, 
ukształtuje się również -  w przeciwieństwie do filozofii potocz­
nej -  filozofia jednolita, czyli spójna i usystematyzowana” [por. 
Gramsci  1961, t.  1, s. 97].  Istotne jest tutaj przekonanie, że by­
najmniej nie każda zbiorowość  ludzka wytwarza jednolity po­
gląd na świat, nie każda taka zbiorowość zdolna jest do celowe­
go przekształcania świata w praktyce materialnej.  Dlatego  też 
takie kategorie, jak  „ludzkość” i  „ludzka świadomość” są -  ze 
stanowiska marksistowskiego -  wysoce problematyczne. Jak pi­
sał Marks we 
Wprowadzeniu
 z  1857 roku:  „Ludzkość jest abs­
trakcją jeżeli pominę np. klasy, z których się składa” [por. Marks, 
Engels  1966, t.  13,  s.  721],

---

58
Jakie warunki powinna spełniać zbiorowość, aby wolno jej 
było przypisywać rolę podm iotu w poznaniu i w działaniu? Nie 
sądzę, aby w pracach klasyków zawierała się jakaś gotowa od­
powiedź. W tej  sytuacji wypada wziąć na siebie ryzyko ekstra­
polacji.  Możliwe  są wszakże  różne  ekstrapolacje,  dlatego też 
zastrzegam, że poniższy fragment nie powinien być traktowany 
jako prosta rekonstrukcja myśli marksistowskiej, lecz raczej jako 
propozycja pewnego jej  uzupełnienia.
Przypuśćmy oto, że podmiot zbiorowy stanowi zawsze pewną 
całość o rganiczną, w heglowskim sensie tej  kategorii.  Wszel­
ka taka całość -  w proponowanym rozumieniu -  charakteryzuje 
się pewnym szczególnym napięciem zachodzącym między „stro­
ną wewnętrzną” i „stroną zewnętrzną” rozważanej całości.
„Organiczna substancja jako substancja wewnętrzna jest pro­
stą  duszą albo  czystym  pojęciem  celu,  albo  ogólnością,  która 
dzieląc się (na poszczególne momenty) pozostaje nadal ogólną 
płynnością i która dlatego w swym bycie występuje jako działa­
nie, czyli jako ruch rzeczywistości zanikającej. (...) Pierwszymi 
prostymi właściwościami organicznymi -  bo i tak można je  na­
z w a ć -s ą : wrażliwość, pobudliwość i zdolność reprodukcyjna. 
Właściwości  te -  a przynajmniej  dwie pierwsze -  zdają się do­
tyczyć nie organizmu w ogóle, lecz tylko organizmu zwierzęce­
go”.  [Hegel  1963, t.  1,  s.  306-307],
Zewnętrznym wyrazem tych trzech właściwości są w orga­
nizmie zwierzęcym  układy:  nerwowy, mięśniowy  i  rozrodczy 
Abstrahując -  zgodnie  z  ideą Hegla -  od  specyfiki  organizmu 
zwierzęcego,  powiemy,  że  w  każdej  jedności  organicznej  za­
warty być musi pewien podsystem receptorów, podsystem efek- 
torów oraz układ decydujący o samoodtwarzaniu całości z upty- 
wem czasu.
Rzecz jasna nie  mam y  tu  miejsca na  szczegółow ą analiz? 
ani  heglowskiej  dialektyki  strony wewnętrznej  i zewnętrznej-

---