Materializm subiektywny. Zarys epistemologii marksistowskiej

Rozdział I
UWAGI  HISTORYCZNE
W historii myśli marksistowskiej można wyróżnić kilka w y­
raźnie  odmiennych  okresów  rozwojowych.  Mamy  więc  -   po 
pierwsze -  okres  „ojców  założycieli”,  kiedy  zręby teorii  były 
konstruowane  przez  Marksa,  Engelsa  i  kilku  innych  uczniów. 
Mamy następnie okres leninowski: dostosowywania teorii mark­
sistowskiej  do potrzeb epoki  imperializmu i rewolucji kom uni­
stycznej.  Trzecim  wielkim  okresem jest  czas  budowy  ZSRR, 
a następnie rosyjskiego  imperium,  związany z nazwiskiem Jó­
zefa  Stalina.  Produktem  tego  okresu jest  kodyfikacja  filozofii 
marksistowskiej w postaci doktryny nazywanej najczęściej m a­
terializm em  dialektycznym 3. XX Zjazd KPZR zapoczątkował 
kompleksowe przemiany  w życiu społecznym  krajów  socjali­
stycznych, otwierając -  również i w filozofii marksistowskiej -  
okres poszukiwań nowej syntezy teoretycznej. Z punktu widze­
nia późniejszych  teoretyków tego czwartego  okresu  stalinow­
ska  konstrukcja  „diamatu” jest  na  ogół  odrzucana  i  potępiana
3 W pracach  Marksa i  Engelsa termin „materializm dialektyczny” nic wy­
stępuje jako nazwa doktryny.  Połączenie terminów „materializm” i „dialekty­
ka”  pojawia  się  natomiast  nierzadko  w  kontekstach  złożonych.  Na przykład: 
„...metoda  heglowska była  absolutnie  nic  do  użycia w jej  ówczesnej  formie. 
Była z istoty swej idealistyczna, a tu szło o rozwinięcie światopoglądu bardziej 
materialistycznego  niż  wszystkie  poprzednie.  (...)  Marks  był  i  pozostaje

---

14
jako  tzw.  marksizm  w ulgarny.  K łopot  w  tym,  że  cokolwiek 
sądzić  o  walorach  m arksizm u  stalinowskiego,  to  zgodzić  się 
trzeba,  iż była  to  doktryna  w jej  podstawowych  założeniach 
jasno określona, krytycy tej doktryny nie zdobyli się natom iast 
na  przeciw staw ienie  jej  rozw iązania  alternatyw nego,  które 
m ożna by uznać za uzgodnione i  zaakceptowane przez w ięk­
szość specjalistów (w sferze samej teorii i jej politycznych za­
stosowań).  Kilka dalszych  uwag dotyczyć będzie tego niepo­
wodzenia.
jedynym, który się mógł podjąć pracy wyłuskania z logiki  heglowskiej jej ją ­
dra, zawierającego rzeczywiste odkrycia Hegla w tej dziedzinie, i nadania me­
todzie dialektycznej, uwolnionej od idealistycznej powłoki, tej prostej postaci, 
w której staje się ona jedyną formą rozwoju myśli”. [Por. Engels, 
Karola Marksa 
„Przyczynek  do  krytyki  ekonomii polityczne!  \
  lw:l  Marks,  Engels  1966, 
s.  549-550].
Dla określenia całokształtu swoich poglądów  filozoficznych  Marks i  En­
gels  używali  natomiast  terminu  m aterializm   historyczny.  Charakterystyczną 
deklarację w  tej  kwestii  znajdujemy choćby w  liście  Engelsa do  Blocha (z 21 
września  1890 r.), a mianowicie:  „Ponadto pozwolę sobie wskazać  Panu takie 
moje  prace: 
Pan  Eugeniusz  Diihring dokonuje przewrotu  w nauce
  oraz 
Lud­
wik  Feuerbach  i zmierzch  klasycznej filozofii  niemieckiej,
  w  których  dałem 
najbardziej wyczerpujący ze znanych mi wykładów materializmu historyczne­
go”.  [Por.  Marks,  Engels  1982,  s.  463],
Termin  „materializm  dialektyczny” -   rozumiany jako  nazwa  filozoficz­
nej bazy w teorii Marksa -  pojawia się u Plechanowa, używa go też W. I. Lenin 
w  pracy 
Materializm a empiriokrytycyzm
  (we wcześniejszych  tekstach  termi­
ny  „materializm  dialektyczny”,  „materializm  historyczny”  i  „materializm  na­
ukowy”  używane  są  przez  Lenina  zamiennie).  W  opublikowanym  w  1918  r. 
studium 
Karol Marks
 pisał Lenin o „odkryciu materialistycznego pojmowania 
dziejów” jako o „rozszerzeniu materializmu na dziedzinie nauk społecznych” . 
[Por.  Lenin  1978, t.  1,  s.  935],  Jednakże systematyzacja materializmu dialek­
tycznego jako filozoficznej podstawy społecznej teorii Marksa przeprowadzo­
na jest konsekwentnie dopiero w dziełach Stalina, zwłaszcza zaś w jego pracy 
O materializmie dialektycznym  i historycznym.

---

15
1.1.  Miejsce teorii poznania w marksizmie
W iadomo, że w dziełach M arksa i Engelsa nie sposób wy­
odrębnić kanonu prac poświęconych wyłącznie tematyce teo­
riopoznaw czej.  Każda  w spółczesna  rekonstrukcja  filozofii 
Marksa,  a w  tym jego  filozofii  poznania,  musi  opierać  się na 
fragmentarycznych  uwagach  rozrzuconych na obszarze cało­
ści  spuścizny literackiej tego myśliciela. W konsekwencji py­
tanie  o  to,  jak a  była  oryginalna  opinia  M arksa  czy  Engelsa 
w pewnych podstawowych (z ogólnego punktu widzenia) kwe­
stiach epistem ologicznych, nie znajduje często zadowalające­
go  rozstrzygnięcia.  Nie  dysponujem y  na przykład  żadną wy­
raźną deklaracją Marksa,  która precyzow ałaby jego  stosunek 
do problematyki  klasycznej teorii prawdy, nie możemy się też 
dowiedzieć, czy i w jakim  sensie Marks byłby skłonny uważać 
się za empiryka.
Może też być tak, że „niedookreśloność” poglądów episte­
mologicznych  M arksa  była  następstwem  świadomej  decyzji. 
Może  być  tak,  że  Marks  nie  tyle  kwestionował  idealistyczne 
rozwiązania szczegółowych problemów dawniejszej teorii po­
znania, ile odrzucał całość problematyki, do której one należa­
ły. Aby posłużyć się konkretnym przykładem: ten, który odma­
wia uznania scholastycznej tezy, że dusza jest w człowieku nie 
materią, lecz formą, bynajmniej nie musi być skłonny do propo­
nowania jakiejś alternatywnej koncepcji duszy, przeciwnie, może 
uważać, że wszelkie dyskusje na tem at stosunku duszy i ciała są 
jałow e  i  nie  zasługują  na  kontynuację.  Istnieją  wypowiedzi 
Marksa, w myśl  których tradycyjna problematyka filozoficzna 
ulega wyczerpaniu: filozofia osiągnęła pełnię możliwych doko­
nań w systemie teoretycznym Hegla, w przyszłości zaś będzie 
obumierać, przekazując swoje zagadnienia -  po odpowiednim 
przeformułowaniu -  naukom szczegółowym. Z tego punktu wi-

---