“Матн лингвистикаси” фани бўйича ўқув қўлланма яратилмоқда
Yüklə 2,64 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Пиотровский Р.Г.
Информационное измерение печатного текста // Энтропия языка и статистика речи. –Минск, 1966. -С.5-86. P.Aleksandrovlar 1911-yilda Qozon shahrida fransuz va nemis tillarining tovush tarkibini statistik jihatdan o‘rganishga bag‘ishlangan maqolalarini e’lon qilgan edilar. Bu maqolalarda har bir mingta tovush oqimida fransuz va nemis tillaridagi unli hamda undosh tovushlarning qo‘llanilish darajasi aniqlab chiqilgan edi. V .A.Bogoroditskiy, A.M.Peshkovskiy, A.Bulaxovskiy kabi olimlar 20-30-yillarda, rus tilidagi ilmiy va badiiy matnlarda unli hamda undosh tovushlarning qo‘llanilish darajasini aniqlashga oid ishlarni amalga oshirdilar. Masalan, A.M.Peshkovskiy rus tili og‘zaki matnida qo‘llangan unli va ayrim undosh tovushlarning ohangdorligini I.I.Turgenevning «Sadaqa» hikoyasi matnidagi ohangdorlik bilan qiyoslagan edi. Uning ta’kidlashicha, I.I.Turgenev hikoyasi matnidagi ohangdorlik og‘zaki matndan ancha yuqori. Chunki hikoya matnida shovqinli undoshlarga nisbatan jarangli va sonor undoshlar ancha ko‘p qo‘llangan. Agar V.Y.Bunyakovskiy tilshunoslikda statistik metodlardan foydalanish lozimligini ilk bor ta’kidlagan bo‘lsa, yana bir mashhur matematik olim A.A.Markov 191Z yilda birinchi bo‘lib til materialiga statistik metodni sof matematik nuqtayi nazardan qo‘lladi. U «Yevgeniy Onegin» she’riy romani 1 - va 2-boblarining har biridan o‘n olti satrni hisoblab, ular miqdorini 20.000 harfga yetkazdi. Ana shu harflar zanjiri tarkibida qaysi undosh yoki unli tovush yonma-yon kelish ehtimollik darajasini aniqladi. Keyinchalik u ishlab chiqqan metod Markov zanjiri deb yuritiladigan bo‘ldi. N.A.Morozov 1915-yilda badiiy asarning haqiqiy muallifi va ko‘chirmachi (plagiat)ni farqlash maqsadida matnni o‘rganishning statistik metodidan foydalandi. Bu ishni u «Lingvistik spektr» deb nomlaydi. Muallif u yoki bu yozuvchi asarlari matnida yordamchi so‘zlarning qo‘llanish chastotasini grafiklarda aks ettiradi, bu grafiklarni o‘zaro qiyoslab, har qanday matnning kimyoviy (morfologik) tarkibini, uning haqiqiy muallifini aniqlash mumkin. Bu usulni N.A.Morozov «stilemetrik etyud» deb nomlagan edi. Olim N.Karamzin, A.S.Pushkin, N.Zagoskin, N.V.Gogol, L.N.Tolstoy, I.I.Turgenev asarlarining birinchi 1000 so‘zi tarkibida yordamchi so‘zlar miqdorini aniqlaydi. N.A.Morozov tadqiqotlaridan shu narsa ma’lum bo‘ladiki, yozuvchilarning asarlarida (badiiy matnlarda) eng ko‘p qo‘llanadigan, chastotasi yuqori bo‘lgan yordamchi so‘zlar в, на, с predloglaridir. 1929-yilda Krasnodar shahrida V.Chistyakov va B.Kramorenkolarning «Tilshunoslikda statistik metodni qo‘llash tajribasidan» nomli asari 350 nusxa nashr etilgan edi. Bu sobiq Ittifoqda lingvostatistika bo‘yicha nashr etilgan dastlabki alohida risoladir. Asarda til materialini lingvostatistik metodda o‘rganish bo‘yicha juda ko‘plab grafiklar, diagrammalar keltirilgan. Linvostatistika bo‘yicha tadqiqotlarning markazida chastotali lug‘atlar yaratish turadi. 1898-yilda Frans Keding nemis tilining dastlabki chastotali lug‘atini yaratgan edi. Buning uchun u 11 million so‘zshaklning qo‘llanishini tahlil qilib, shu asarda ularning chastotasini belgilagan. 1951 -yilda Pragada F.Malerj rus tilining chastotali lug‘atini nemis tilida nashr yettirdi. Bu asar gazeta va jurnal materiallaridan tanlab olingan 100.000 so‘zqo‘llash (slovoupotreblenie) asosida tayyorlangan. Amerika olimi G.Yosselson birinchi bo‘lib EHM yordamida rus tilining chastotali lug‘atini tuzgan (1953). Olim bir asrlik davrga tegishli proza, poeziya va drama materiallarini bir xil miqdorda tanlab, xuddi shu materiallarni litva, fransuz, nemis va ingliz tillaridagi tarjimalari bilan qiyosladi. Shu asosda rus tili grammatik qurilishiga doir bir million so‘z qo‘llashda mustaqil va yordamchi so‘zlarning chastotalarini belgilab bergan edi. O‘tgan asrning 40-yillaridan boshlab lingvostatistik metodlar yordamida eng qadimgi Hind-Yevropa tillari, ugor-fin tillari va Kavkaz tillarining shakllanish davrini aniqlash bo‘yicha ko‘pgina ishlar amalga oshirildi. Bu usul tilshunoslikda glottoxronologik metod deb yuritiladi. 1905-yilda E.Arnold «Vedalarning vaznlari haqida» nomli asarini elon qildi. Bunda olim qadimgi hind diniy qo‘shiqlari «Rigveda» shakllarining eng qadimgi ko‘rinishlarini glottoxronologik metod yordamida aniqlashga intildi. Tilshunos olim Gerxard Zolta nemis tilida yaratilgan «Arman tilidagi qadimgi so‘zlarning miqdori» nomli asarida qadimgi arman tilida o‘nta til (yunon, qadimgi hind - sanskrit, german, boltiq, slavyan, lotin, irland, kelt, alban, toxar)dan o‘zlashgan so‘zlar mavjudligini glotgoxronologik metod yordamida aniqlagan edi. Yana bir tilshunos G.Berejskiy esa mariy tilida qadimgi fin- ugor bobo tilidan o‘zlashgan 682ta bir o‘zakli so‘zlar mavjudligini shu metod yordamida aniqlashga muvaffaq bo‘lgan. Rus tilshunosligidagi tillarga o‘qitish yo‘nalishida lingvistik statistikadan ham keng foydalanilgan. Ma’lumki, ona tilidan tashqari ikkinchi bir tilni o‘rganayotganda, avvalo, ushbu tilning lug‘at boyligiga murojaat qilinadi. Ammo har bir tilning lug‘at boyligida ming-minglab turli so‘zlar mavjud bo‘lib, ularning hammasini eslab qolish mumkin emasligi tabiiy. Shu sababli o‘rganilayotgan tilning dastlab eng asosiy hamda tez-tez qo‘llanib turadigan so‘zlarinigina o‘zlashtirishga kirishiladi va muntazam ravishda bosqichma-bosqich so‘z boyligi orttirib boriladi. Buning uchun esa leksikostatistik manbalar-ma’lumotlar asosiy poydevor vazifasini o‘taydi. L.N.Zasorinaning ta’kidlashicha, leksikostatistikaning markaziy muammosi jonli (funksional) tilning statistik qonuniyatlarini va matnning statistik strukturasini aniqlashdir. Matnning statistik strukturasi deyilganda, shartli ravishda, ma’lum matndagi turli so‘zlar miqdori bilan shu matnda uning qaytarilish-qaytalanish chastotasi orasidagi munosabat tushuniladi 3 . Shunga ko‘ra statistik ma’lumotlarni to‘plash, qayta ishlash kabi murakkab jarayondagi barcha ishlarni EHMga yuklash zaruriyati kelib chiqqan holda kompyuter lingvistikasida statistik yo‘nalish yuzaga keldi. U rus tilshunosligida avtomatik tarzda tilga o‘qitish yo‘nalishi bilan hamohang tarzda rivojlanib borgan . Kompyutyerdan foydalanilgan holda ko‘plab chastotali lug‘atlar ham yaratildi, 5 ular o‘z navbatida mashina tarjimasi uchun zamin bo‘ldi. 180 Yüklə 2,64 Mb. Dostları ilə paylaş:
|