Mavzu. Siyosatshunoslik fani predmeti, maqsad va vazifalari

Xalqaro tashkilotlar organlariga uning tarkibiy tuzilma va bo‘linmalari kiradi. Xalqaro tashkilot organlarining xususiyatlari quyidagilar:

1. Xalqaro tashkilot organi ta’sis etuvchi tomonidan yoki boshqa hujjat asosida tashkil etiladi;

2. Unga muayyan huquq va vakolatlar beriladi;

3. U o‘ziga xos ichki tuzilish va tarkibga ega;

4. Qarorlar chiqarish huquqiga ham ega;

5. Ta’sis etuvchi yoki boshqa hujjatda uning huquqiy maqomi belgilangan bo‘ladi.

Xalqaro tashkilotlar organlarini turli belgilarga ko‘ra tasnif etish mumkin. A’zolik belgisiga ko‘ra, tashkilotlar va hukumatlararo, parlamentlararo, ma’muriy, jismoniy shaxs sifatida qabul qilingan, turli ijtimoiy guruh vakillaridan iborat bo‘lishi mumkin.

Siyosiy fan sohasida xalqaro tashkilotlarni belgilovchi uch asosiy mezon ajratib ko‘rsatiladi: birinchidan, hamkorlikka qaratilgan xohish-irodaning tashkilot ta’sis hujjatlarida aks etishi; ikkinchidan, tashkilot taraqqiyotida vorislikni ta’minlovchi doimiy ishchi organning mavjudligi; uchinchidan, layoqatlilik va qaror qabul qilishdagi mustaqillik. Ushbu qoidalarga xalqaro shartnomalarni ishlab chiqish jarayonida asos solingan bo‘lib, ular doimiy organlarga ega davlatlarning barqaror birlashmalari bo‘lgan xalqaro hukumatlararo tashkilotlar faoliyatining mohiyatini aks ettiradi. Quyida ularning asosiy belgilari va tipologiyasi to‘g‘risida batafsil to‘xtalib o‘tamiz.

Napoleon urushining nihoyasiga etgani va xalqaro munosabatlarda yangi bosqich boshlangani haqida darak bergan 1815 yilgi Vena Kongressi Evropa sahnasida yangi ishtirokchi paydo bo‘lganini ham bildirdi: Kongressning yakunlovchi akti ilk BMT — Reyn bo‘ylab kema qatnovi bo‘yicha doimiy komissiya tuzilganini e’lon qildi. XIX asrning oxiriga kelib davlatlarning sanoat, texnika, kommunikatsiya sohalarida hamkorlik zaruratini keltirib chiqargan sanoat inqilobi ta’sirida dunyoda o‘nlab shunday tashkilotlar yuzaga keldi. Xalqaro sanitar konvensiya (1853), Xalqaro telegraf ittifoqi (1865), O‘lchov va tarozilarning xalqaro byurosi (1875), Xalqaro pochta ittifoqi (1878), Sanoat mulkini himoya qilish ittifoqi (1883), Xalqaro jinoiy politsiya tashkiloti (Interpol, 1923), Xalqaro qishloq xo‘jaligi instituti kabi tashkilotlar shular jumlasidandir.

Birinchi jahon urushidan keyin siyosiy tusdagi Millatlar ligasi, Xalqaro mehnat tashkiloti singari tuzilmalar tashkil etila boshlagan bo‘lsa, Ikkinchi jahon urushidan keyingi davrda mamlakatlarning siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy sohalardagi hamkorligi va yalpi xavfsizlikni ta’minlash maqsadida ta’sis etilgan Birlashgan Millatlar Tashkiloti kabi siyosiy tashkilot paydo bo‘ldi. Ushbu tashkilot tarkibiga kiruvchi ixtisoslashtirilgan organ va institutlar rivojlanishi barobarida turli sohalarda davlatlararo hamkorlikni kengaytirishga yo‘naltirilgan mintaqalararo va mintaqaviy hukumatlararo tashkilotlar tuzila boshladi. Dunyoning 24 ta rivojlangan mamlakatini birlashtirgan Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti (1960), Evropa Kengashi (1949), Evropa ko‘mir va po‘lat birlashmasi (1951), Evropa iqtisodiy hamjamiyati (Umumiy bozor, 1957), atom energiyasi bo‘yicha Evropa hamjamiyati (Evratom, 1957), Evropa erkin savdo assotsiatsiyasi (EAST, 1960), Arab davlatlari ligasi (1945), Amerika davlatlari tashkiloti (1948), Afrika birligi tashkiloti (1963) va boshqalar shular jumlasidandir. 1945 yildan e’tiboran bunday tashkilotlar soni ikki baravarga oshdi. Masalan, 1970 yillar boshiga kelib ularning soni 220 ta bo‘lsa 1970 yillar o‘rtalarida 260 taga etdi, hozirgi vaqtda esa ular 400 dan ortiqdir.

Bu tashkilotlar faoliyatini tashkil etuvchi ehtiyojlar a’zo mamlakat vakillari ishtirokida muntazam konferensiyalar o‘tkazib turishni taqozo qiladi. Bunday konferensiyalarni tayyorlash va ularda qabul qilingan qarorlarning bajarilishini ta’minlash uchun doimiy tarzda faoliyat yurituvchi ma’muriy boshqaruv organlari tuziladi. Ta’kidlash joizki, xalqaro tashkilotlar apparati xodimlari soni jihatidan hamisha bir xil bo‘lmagan. Masalan, BMT faoliyatining ilk davrida uning ma’muriyati va boshqaruv apparati nisbatan kamtarona bo‘lgan (masalan, Butunjahon pochta ittifoqi uning rahbari va olti doimiy xizmatchisidan iborat bo‘lgan) bo‘lsa, hozirgi vaqtda, bu tashkilotda 50 mingdan ziyod xodim xizmat qiladi.

BMT doirasidagi tashkilotlar va ularda xizmat qiluvchi xodimlar sonining ortib borishi davlatlar o‘rtasidagi aloqalar va ko‘p tomonlama hamkorlikning uzluksiz ravishda kengayib borayotganidan dalolat beradi. Bundan tashqari, ushbu tashkilotlar muassis davlatlarga nisbatan muayyan muxtoriyatni qo‘lga kiritgani sababli ularni nazorat etish qiyinlashadi. Bu ularning davlatlararo munosabatlarning turli sohalariga muntazam ta’sir o‘tkazish imkonini beradi. Shu ma’noda bu tashkilotlar xalqaro institut vazifasini o‘taydi.

Tom ma’noda, bunday xalqaro institutlar qarorlari barcha, hatto ulardan norozi bo‘lgan a’zo davlatlar uchun ham majburiy ekani xalqaro munosabatlarda kam uchraydigan hodisadir. Bu kabi maqomga ega institutlar hozirgi vaqtda faqat Evropa hamjamiyati doirasida mavjud, xolos. Bu tashkilot Komissiyasi, Vazirlar kengashi va Sudi ko‘pchilik ovoz olish tamoyili asosida iqtisodiy, ijtimoiy va hatto siyosiy sohalarda barcha a’zo davlatlar uchun majburiy bo‘lgan qarorlar qabul qilish huquqiga ega.

Xalqaro tashkilotlar bir qancha turlarga bo‘linadi. Ulardan birortasi ham mukammal emasligi olimlar tomonidan tan olingan bo‘lsa-da, ana shu bo‘linish nisbatan yangi bo‘lmish ushbu xalqaro aktor haqidagi bilimlarni bir tizimga solishga yordam beradi. Bular, asosan, "geosiyosiy" mezon, faoliyat yo‘nalishi va sohalariga ko‘ra tasnif etiladi. Birinchi holatda ular universal (masalan, BMT yoki Millatlar ligasi); mintaqalararo (masalan, Islom konferensiyasi tashkiloti); mintaqaviy (masalan, Lotin Amerikasi iqtisodiy tizimi); submintaqaviy (masalan, Benilyuks) kabi turlarga ajratib ko‘rsatiladi. Ikkinchi mezonga ko‘ra, umum sayyoraviy (BMT); iqtisodiy (EAST); harbiy-siyosiy (NATO); moliyaviy (XVJ, Jahon banki); ilmiy ("Evrika"), texnikaviy (Xalqaro telekommunikatsiyalar ittifoqi) yoki yanada tor doirada ixtisoslashtirilgan xalqaro tashkilotlar farqlanadi.

Ayni vaqtda, yuqorida keltirilgan mezonlar shartliligi bilan ajralib turadi. Birinchidan, ularni bir-biriga qarama-qarshi qo‘yib bo‘lmaydi, chunki ko‘pchilik tashkilotlar har ikkala mezonga tayanib faoliyat yuritishi mumkin. Misol tariqasida tor sohada ixtisoslashgan hamda submintaqaviy xarakterdagi sahro (sarancha) chigirtkasini nazorat qilish bo‘yicha Sharqiy Afrika mamlakatlari tashkilotini tilga olish mumkin. Ikkinchidan, ta’kidlangan mezonlar asosida tasniflash ancha nisbiydir. CHunki, deylik, texnika sohasiga ixtisoslashgan xalqaro tashkilotlar iqtisodiy va hatto siyosiy vazifalarni amalga oshirishi mumkin. Bu, masalan, a’zo davlatlarda erkin bozor munosabatlarini rivojlantirish uchun sharoit yaratish maqsadi bo‘lgan Jahon banki singari tashkilotlarga xosdir. Mazkur bank faoliyat yo‘nalishi va maqsadlarining ko‘pincha siyosiy tusga ega ekani namoyon bo‘lmoqda.

Uchinchidan, XTning nafaqat amaliy, balki siyosiy mustaqilligini bo‘rttirishga zarurat yo‘q. Zero, tashkilot va uning mansabdor shaxslarining maqomi, faoliyat doirasi tegishli me’yoriy hujjatlarda aniq belgilab qo‘yilgan. Masalan, BMT Nizomining 100-moddasida shunday deyiladi:

1. 
   Bosh Kotib va kotibiyat xodimlari o‘z majburiyatlarini ijro etishda tashkilotga begona bo‘lgan hech qanday hukumat yoki hokimiyatdan ko‘rsatma so‘rashi yoki olishi shart emas. Ular o‘zlarining faqat tashkilot oldida javobgar bo‘lgan xalqaro mansabdor sifatidagi obro‘yiga putur etkazadigan har qanday xatti-harakatlardan saqlanishi lozim.
   
2. 
   Tashkilotning har bir a’zosi o‘z zimmasiga Bosh Kotib va Kotibiyat xodimlari vazifalarining xalqaro ahamiyatga ega ekanini qat’iy hurmat qilish va ularga o‘z vazifasini ijro etishda ta’sir o‘tkazishga harakat qilmaslik majburiyatini oladi. "(BMT Nizomi. XV bob, 100-modda).
   

Biroq, amalda BMT va uning institutlari faoliyatiga AQSH hamda uning ittifoqchilari turli darajada ta’sir o‘tkazadi. Bunga ko‘rsatib o‘tilgan institutlarda u yoki bu masala yuzasidan qaror qabul qilishda ovoz berish tamoyili yordam beradi. Boshqacha aytganda qudratli davlatlar ushbu institutlar orqali turli mamlakatlarga moliyaviy yordam berishda ko‘proq imkoniyatga ega bo‘ladi. AQSH Xalqaro valyuta jamg‘armasi (IMF) va Jahon bankida (WB) 20 foizga yaqin ovozga ega. Bu hol xalqaro tashkilotlar va ayniqsa, eng yirik tashkilot BMTning samarali faoliyat yuritishi masalasini ko‘ndalang qilib qo‘yadi.

Xalqaro tinchlik va xavfsizlikni qo‘llab-quvvatlash, davlatlararo do‘stlik va hamkorlikni rivojlantirish, ularning fikr almashishida o‘zaro foydali aloqalarni yo‘lga qo‘yish maqsadida tuzilgan BMT sovuq urush sharoitida keskin targ‘ibot olishuvi maydoniga aylandi. U o‘ta siyosiylashtirilgani sababli ko‘pgina hollarda qabul qilgan qarorlari zamon talablariga mos kelmasligi, unga yuklatilgan vazifalarni hal qilishga qodir emasligini namoyon etdi. Bunday holat BMTning tubdan isloh qilinishi zaruratini taqozo etmoqda. Biroq, tarkibiy tuzilishi, uzoq yillar mobaynida to‘plagan tajribasi va faoliyat qamrovi nuqtai nazaridan BMT eng murakkab tuzilma, serqirra faoliyatga ega bo‘lgan ulkan xalqaro tashkilot bo‘lib qolayotgani bois uni isloh etish uchun barcha a’zo davlatlar sa’y-harakatlarini uyg‘unlashtirish, bahamjihat harakat qilishini ta’minlash zarur.

Asrlar mobaynida siyosiy konfliktlar, ularni oldini olish yoki ularning echimini topish muammolari doimiy ravishda insoniyat oldida turgan eng muhim masalalardan biri bo‘lib kelmoqda. Darhaqiqat, tarix sahifasining 1989 yildan 2000 yilgacha bo‘lgan qisqa davri davomida 74 ta hududda 111 qurolli konfliktlar ro‘y berdi⁶⁰. Mazkur bo‘lib o‘tgan konfliktlar sababli ayni vaqtda dunyoda 18 million kishi qochoqlar sifatida, 24 million kishi esa majburiy ravishda ko‘chib yuruvchi shaxslar sifatida hayot kechirmoqdalar⁶¹. Eng asosiysi, qanchadan-qancha begunoh insonlarning qoni to‘qilmoqda. Bularning barchasini zamirida o‘z vaqtida e’tirof etilmagan yoki vaqtida o‘z intihosini topmagan siyosiy konfliktlar yotganligi sir emas.

Agar yuqorida ta’kidlab o‘tilgan ma’lumotlarni e’tiborga olsak, siyosiy konfliktlarni o‘rganish bugungi kunga kelib beshta sabablarga ko‘ra muhim hisoblanadi: 1) konfliktlar keng qamrovli, ya’ni birgina kichik siyosiy konflikt tufayli mazkur konflikt ro‘y berayotgan mamlakatda siyosiy tartibsizliklar, ekologiyaning yomonlashuvi, iqtisodning izdan chiqishi kabi salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin; 2) ular katta miqyosda jabrlanishlarga sabab bo‘ladi; 3) ular juda ko‘p hollarda bir mamlakat doirasidan chiqib, qo‘shni davlatlarni ham o‘z domiga tortadi; 4) turli kuchlar hamda xalqaro tashkilotlarning manfaatlarini to‘qnashuviga sabab bo‘lishi mumkin; 5) xalqaro hamjamiyat konfliktlar bilan ishlash borasida o‘z imkoniyatlarini qayta baholab chiqmoqda.

Shunday ekan, “siyosiy konfliktlar nima?”, “ularning boshqa turdagi konfliktlardan farqi nimada?” degan savollar tug‘ilishi tabiiy.

Qanchalar achinarli bo‘lmasin, ayni vaqtga qadar konfliktlarning kelib chiqish sabablari va oqibatlari haqidagi fikrlar turlicha. Ko‘pchilik siyosatdonlar va jurnalistlar fikrlariga ko‘ra, konfliktlarning sabablari juda oddiy va barcha konfliktlar zamirida ko‘pchilik etnik va yoki diniy guruhlarning bir-biriga nisbatan «tarixiy nafrati» yotadi degan fikr mavjud. Bunga ancha-muncha misollar ham keltiriladi. Xususan, Sharqiy Evropa va sobiq Ittifoq kabi qator mintaqalarda avtoritar rejim hukm so‘rgan. Bora-bora mazkur rejimlarning to‘ntarilishi yoki almashinishi o‘sha mavjud bo‘lgan «tarixiy nafratni» aniq tarzda ochib yubordi va buning natijasida ayni rejim ostida yashab kelgan qator mamlakatlarda qurolli konfliktlar vujudga keldi.

Biroq qator olimlar bu kabi tushuntirishlarni qabul qila olmaydilar. Sababi, bu kabi oddiy tushuntirish “nima uchun konfliktlar ma’lum bir davlatlarda ro‘y berdi-yu, boshqalarida yo‘q?”, yoki “nima uchun ba’zi konfliktlarni hal etish oson kechmoqda-yu, ba’zilarini esa yo‘q?” rusumidagi savollarga javob bera olmaydi.⁶² Darhaqiqat, nima uchun XX asrning 90 yillarini boshida CHexlar va Slovaklar o‘rtasida konflikt vujudga kelmadi? YOki nima uchun fransuz tilida va ingliz tilida so‘zlashuvchi kanadaliklar o‘rtasida konfliktlar vujudga kelmadi? Bunga o‘xshash misollarni ham ko‘plab keltirish mumkin. Bu savollarga javobni qidirar ekan, Garvard universiteti qoshidagi Jon Kennedi nomidagi hukumat maktabi «Fan va xalqaro munosabatlar» markazi xodimi, Maykl Broun to‘rtta asosiy omillar majmuasini ajratib ko‘rsatadi. Uning fikriga ko‘ra bu omillar nima uchun ba’zi joylar-davlatlar boshqa joylarga qaraganda konfliktlarga ko‘proq moyildir degan savolga javob bera oladi. Bular : a) strukturaviy omillar; b) siyosiy omillar; g) iqtisodiy-ijtimoiy omillar; d) madaniy-idrok etish bilan bog‘liq bo‘lgan omillardir.

Yuqorida ta’kidlab o‘tilgan omillarning ba’zilariga, xususan, strukturaviy omillarga to‘xtab o‘tamiz. Uilyam Zartman kuchsiz davlatlarda konfliktlarni yuzaga kelishi bilan bog‘liq tadqiqotlarni ko‘plab amalga oshirgan olimlardan biri hisoblanadi. U va unga o‘xshash ko‘plab olimlar kuchsiz davlatlarni barcha izlanishlarining asosiy tayanch nuqtasi sifatida qarab kelishgan. Ko‘pgina davlatlar boshdan kuchsiz davlatlar sifatida paydo bo‘lishgan. Ularning katta qismi Afrika va Janubi-Sharqiy Osiyo mintaqasida joylashgan sobiq kolonial davlatlardan iboratdir. Mazkur davlatlarda hukumat yoki boshqarish tizimi kuchli bo‘lmagan. Sababi ular ayni davrgacha o‘zlarini-o‘zlari boshqarish imkoniyatidan maxrum bo‘lganlar. Ba’zi hollarda kuchli davlatlar yoki xalqaro moliyaviy tashkilotlar tomonidan o‘z vaqtida tashqi itisodiy ko‘mak etib kelmasligi bu davlatlarning qulashiga sabab bo‘ladi. Bu kabi boshqa bir davlatlarda esa korrupsiyaning kuchayishi, davlatni boshqarishda xato-kamchiliklarga yo‘l qo‘yilishi va iqtisodiy taraqqiyotni amalga oshira olmasligi sababli ichki vaziyat buziladi.

Davlatlar kuchsizlana borgani sari konfliktlarning yuzaga kelishi uchun imkoniyat shu qadar ko‘paya boradi.

Ikkinchidan, u yoki bu davlat kuchsiz ekan, u holda mazkur davlatda yashovchi idividual guruhlar o‘z xavfsizliklari haqida o‘zlari qayg‘ura boshlaydilar. Agar vaqt o‘tishi bilan bu davlat kuchsizlanib boraversa, u holda yuqorida tilga olingan guruhlarning mustaqil ravishda harbiy tayyorgarlik ko‘rish hollarini yanada kuchaya borishi ehtimoli yuqori bo‘ladi. Bu guruhlarning o‘z xavfsizligini himoya etish maqsadida amalga oshirayotgan tadbirlari qo‘shni davlatlarning ham xavfsizligiga ta’sir etishi natijasida muammo paydo bo‘ladi. Shu sababli qo‘shni davlat ham qurollana boshlaydi. Oxir oqibatda siyosatshunoslikda «xavfsizlik dilemmasi» deb atalmish vaziyat yuzaga keladi. Ayni vaziyat esa tarixdan ma’lumki ko‘plab qonli konfliktlar uchun sharoit tug‘dirib bergan.

Uchinchidan, fikrlar strukturaviy omillar ustida qurilar ekan, «etnik jug‘rofiya» jumlasi ko‘pchilikni qiziqtirishi tabiiy. Bugungi kunga kelib Er sharida 200 dan ortiq davlat mavjud bo‘lsa, shulardan 20tadan qamrog‘i etnik tuzilishi nuqtai-nazaridan monoetnik davlat hisoblanadi. Ma’lumki, ko‘pgina olimlar monoetnik davlat deganda, turli millatlarga tegishli bo‘lgan aholining soni tub erli aholi sonining 5 foizidan qamrog‘ini tashkil etgan davlatni tushunadilar. Biz ham shu yondashuvga tayanib ish ko‘ramiz. Yaponiya va SHvetsiya kabi davlatlarda ba’zi davr mobaynida faqatgina tub aholi istiqomat qilgan vaqtlar ham bo‘lgan. «Nima uchun bu haqda gap ketmoqda?» degan savol tug‘ilishi tabiiy, albatta. Sababi, ko‘pgina ilmiy maktablar va olimlar monoetnik xalq yashovchi davlatlar ichki siyosatida tinchlik bo‘ladi degan gipotezalarni ham ilgari suradilar.

Biroq, Maykl Broun bu fikr doimiy ravishda haqiqatga to‘g‘ri kelmasligiga aniq bir misol bilan javob beradi. Masalan Sahara sub kontinentida Somali etnik tuzilishi jihatidan eng monoetnik xarakterga ega bo‘lgan davlat hisoblanadi. Biroq bu mamlakatda turli mahalliy guruhlar-klanlar o‘rtasida qonli konfliktlar bo‘lib o‘tganligi hammaga ma’lum. Mazkur konfliktlar hanuzgacha butunlayin o‘z echimini topgani yo‘q.

Xususan, siyosiy konfliktlar haqida fikr yuritilar ekan, ayni vaqtda umumiy tarzda umuman konfliktlarni vujudga kelishiga turtki bo‘ladigan omillarni ham aniqlab olish muhim.

Xususan bu omillar quyidagilardan iboratdir:

Konflikt qatnashchilari, biz ularni qisqacha etib tomonlar deb belgilab olamiz.

Konfliktlarni kelib chiqish sabablari, ya’ni ob’ekti mavjud qadriyatlar, moddiy dunyo, territoriya va hokozalardan iboratdir.

Konfliktlarning ko‘rinishi.

Konfliktlar sub’ektlari yoki tomonlar, tashkilotlar, partiyalar va hakozo shunga o‘xshash siyosiy tuzilmalardan iborat bo‘lishi mumkin.

Konflikt deb u yoki bu ob’ektning bir vaqtning o‘zida kamida ikki va undan ortiq sub’ektlar maqsad va manfaatlarini to‘la qondirmasligi natijasida vujudga keladigan ijtimoiy vaziyatga aytiladi.

Konfliktlar ob’ektiga ko‘ra turli ko‘rinishlarga ega bo‘ladilar.

Xususan:

a) etnik konfliktlar;

b) bir davlat ichida mavjud hukumat va muholifat o‘rtasidagi konflikt(yohud bir davlat ichida turli partiyalar o‘rtasidagi konfliktlar);

s) davlatlararo konfliktlar, ya’ni xalqaro konfliktlar.

Yuqoridagi mulohazalardan xulosa qilish mumkinki, konfliktlarning predmeti konflikt sub’ektlarining o‘zaro konfliktga kirishishga majbur qilgan muammolar majmuasidir. E’tiborli tomoni shundan iboratki, tomonlar barchasi mavjud muammoni o‘z foydasiga tomon hal etishdan manfaatdor bo‘ladi. Shu sababli, konfliktlarni bartaraf etish yo‘llarini topish asosan ularning predmetlarining qay darajada aniq belgilab olinganligiga bog‘liq.

Siyosiy konflikt – davlat, ijtimoiy va etnik guruhlar, siyosiy partiyalar va harakatlar, ma’lum shaxslarning siyosiy manfaatlari, maqsadlari va qarashlarining to‘qnashuvidan iboratdir.

Siyosiy konfliktlarda asosiy muammo hokimiyat taqsimotidan iboratdir. Shu sababli, siyosiy konfliktlar zamirida jamiyatda hokimiyatni yuritish bilan bog‘liq bo‘lgan siyosiy manfaatlarning to‘qnashuvi yotadi. Bu ko‘rinishdagi konfliktlarning xarakterli jihatlarilaridan biri bu siyosiy tizimning normal faoliyat ko‘rsatishini buzilishi, turli ijtimoiy institutlar, xususan davlat va siyosiy partiyalar, o‘rtasida raqobatning nihoyatda avj olib ketishidir. Mazkur jarayonda konflikt tomonlari o‘z manfaatlari butun jamiyatning yoki uning katta qismining manfaatlari bilan tenglashtirib, qolaversa birlashtirib ko‘rsatishga harakat qiladi.

Siyosiy konfliktlar rivojini tahlil etish siyosatshunoslik fanida alohida ahamiyat kasb etadi. Sababi ma’lum bir bosqichlarda konfliktlarni chegaralash yoki oldini olish mumkin. Latent bosqichida, ya’ni konfliktlarning yashirin holati bo‘lgan birinchi bosqichda, konflikt tomonlardan biri o‘z manfaatlariga zarar etayotganligini seza boshlaydi. So‘ng yarim ochiq xarakterga ega bo‘lgan bosqich boshlanadi. Bu bosqichda qarama-qarshilik sabablari shakllanadi. Undan keyingi bosqichda esa, hamfikrlilarning birlashuvi kuzatiladi va o‘z talablarini himoya qilish maqsadida faol tashviqotlar olib borilishi mumkin. Mazkur jarayonda hamfikrlilar mavjud hukumatga qarshi muxolifat sifatida birlashadi va o‘z talablarini ochiqchasiga izhor eta boshlaydilar. Ayni hatti-harakatlar siyosiy namoyishlar, yig‘ilishlar, mavjud qonunlarga bo‘ysunmaslik tarzida namoyon bo‘lishi mumkin.

So‘ngi bosqichda, ya’ni siyosiy konflikt hal etilmagan taqdirda u siyosiy inqirozga aylanishi mumkin. Bu bosqichda ayniqsa avtoritar boshqaruvi o‘rnatilgan davlatlarda hokimiyat to‘ntarishlarining yuz berishi ehtimoli yuqori bo‘ladi. Biroq mazkur jarayon osonlikcha kechmaydi va natijada, u juda murakkab tus olishi mumkin. Xuddi shunga o‘xshash vaziyatga misol qilib 1991 yilda sobiq Sho‘rolar Ittifoqida ro‘y bergan siyosiy inqirozni olishimiz mumkin. Bu shuni ko‘rsatadiki, siyosiy inqiroz u yoki bu tizimni to‘laligicha siyosiy transformatsiyalashuviga sabab bo‘lishi mumkin ekan.

Mazkur inqirozlardan chiqib ketish esa u yoki bu mamlakatda siyosiy demokratiyaning qay darajada rivojlanganligiga ya’ni, siyosiy partiyalarning faoliyatiga, va nihoyat jamiyatning siyosiy madaniyati darajasiga bog‘liqdir.

Siyosiy konfliktlar o‘rganilar ekan etnik konfliktlarga to‘xtab o‘tmaslikning iloji yo‘q.

Etno-ijtimoiy (yoki millatlararo) konfliktlar yechimini topish yoki to‘xtatish qiyin bo‘lgan konfliktlardan biri hisoblanadi. Nima uchun siyosiy konfliktlar qatorida millatlararo konfliktlar ko‘rib chiqilmoqda degan o‘rinli savol tug‘ulishi tabiiy. Sababi, mazkur ikki konfliktlar uzluksiz bog‘liqdir. YA’ni, noto‘g‘ri olib borilgan milliy siyosat millatlararo yoki etnik konfliktlarning kelib chiqishiga sabab bo‘lishi mumkin. Shuningdek, buning aksi sifatida, o‘z vaqtida bartaraf etilmagan kichik bir etnik asosga ega bo‘lgan qarama-qarshilik bora-bora siyosiy konfliktlar darajasiga ko‘rilishi mumkin.

Yuqoridagi mulohazalardan ko‘rinib turibdiki, ijtimoiy, siyosiy va milliy konfliktlar o‘rtasida aniq bir chegara mavjud emas.

Etnik konfliktlar turli shakllarda namoyon bo‘lishi mumkin. U oddiy bir-birini ko‘ra

1 Лассуэл Г. Современная западная социология. Словарь. Политиздат. 1990. –C. 152-153.

2 Хайдаров А.А. И др. Основы политологии. - Т., 2003. - С. 20.

3 Қаранг: Арташастра или наука политики. — М., 1993. — С. 31-37,284-299.

4 Мусский И.. Сто великих мыслителей. — М., 2004. — С. 33.

5 Антология мировой политической мысли. В 5. Т.1. — М., 1997. — С. 53.

6 Юсупова Г.Х., Бугаева Г.А. Сиёсий фикрларнинг шаклланиши ва ривожланиши тарихи. Политология курси бўйича маърузалар матни. 1-қисм. Тошкент-2000 . 7-14 бетлар

7 Мусский И.А. Сто великих мыслителей. — М., 2004. — С. 35.

8 Там же. – С.36.

9 Василев Л.С. Вопросы истории. 1989. №3. - С. 105.

10 Қаранг: Кузишин В.И. Словарь античности. Платон. — М., 1989. — С. 436.

11 Мусский И.А. Сто великих мыслителей., М., 2004. — С. 69.

12 Там же. С. 69.

13 Платон. Госудаство // Собр. соч. В 4 т. Т.З. — М., 1994. — С. 330-359.

14 Цицерон. Диалоги. О государстве. О законах — М., 1969. —95-бет.

15Ўша жойда, 98-бет

16 Қаранг: Каримов И.А. Амир Темур-фаҳримиз, ғуруримиз. Янгича фикрлаш ва ишлаш—давр талаби. Т.5. — Т., 1997.—185-6.

17 Қаранг: Каримов И.А. Амир Темур - фахримиз, ғуруримиз. Янгича Фикрлаш ва ишлаш — давр талаби. Т.5. — Т., 1997. — 183-6.

18 Қаранг: Каримов И. А. Амир Темур - фахримиз, ғуруримиз. Янгича фикрлаш ва ишлаш — давр талаби. Т.5. -Т., 1997. 181-182-6.

19 Ўша жойда. 184-бет.

20 Ж.Боден. Шесть книг о госудрастве// Антология мировой политической мысли. Т.1. М.-1997. С.303

21 Г. Моска. Правяший класс Антология мировой политической мысли. В 5 т. Т.2. -М., 1997. - С. 118.

22 Мерриам Ч. Новые аспекты политики //Антология мировой политической мысли. В 5-т. - Т.2. М., - 1997. -197-бет

23 Ўша жойда. 207-бет

24 Моргентау Г. Международная политика // Антология мировой политической мысли. Т.2.. - 501-бет.

25 Моргентау Г. Ўша манба. 1.2... - 504-507-бетлар.