Tabiat va tarbiya
Rivojlanishda tabiat va tarbiya bir butunlikni tashkil qiladi. Tabiiy rivojlanish jarayonida bolada irsiy xususiyatlar namoyon bo`ladi. Tabiat bolalardagi odatiy xususiyatlarga ham, individual farqlarga ham ta`sir qiladi. Ba'zi xususiyatlar kuchli genetik asosga ega bo`lib, deyarli barchada namoyon bo'ladi. Deyarli barcha bolalar yurishni, tilni tushunishni, boshqalarga taqlid qilishni, oddiy vositalardan foydalanishni va boshqa odamlar dunyoga qanday qarashlari haqida xulosa chiqarishni o'rganish qobiliyatiga ega. Boshqa xususiyatlar, jumladan, bo'y, ko'zning rangi va yuzning ko'rinishi bolalar orasida farq qiladi va shuningdek, irsiyat bilan qat'iy belgilanadi. Xuddi shunday, bolalarning temperamentlarida mana shunday individual tafovutlar bo’lishi bilan birga, bu temperamentlarning umumiy, o’xshash belgi va alomatlari ham bo’ladi.
I.P.Pavlov temperamentni quyidagicha ta’riflaydi: «Har bir ayrim kishining va shuningdek, har bir ayrim hayvonning ham eng umumiy xarakteristikasidir, har bir individning butun faoliyatlariga muayyan qiyofa beradigan nerv sistemasining asosiy xarakteristikasidir»2.
Irsiyat kuchli, ammo uning chegaralari bor. Irsiyatning ta'siri bolaning rivojlanish darajasiga, sog'lig'iga, faolligiga va atrof-muhit ta'siriga juda bog'liq. Ba'zi irsiy ko'rsatmalar, masalan, jinsni belgilaydigan xromosomalar boshidanoq o'z samarasini berayotgan bo'lsa, boshqa ko'rsatmalar rivojlanish jarayonida sodir bo'lgan genetik jihatdan boshqariladigan o'zgarishlar orqali faqat yetuklik jarayoni davomida paydo bo'ladi. Masalan, balog'at yoshidagi o'zgarishlar miyadagi gipofiz bezi ba'zi gormonlarni chiqarish va jinsiy yetuklik jarayonini boshlash vaqti kelganini sezgandan keyin boshlanadi.
|
