Мцгяддимя

Aytən Quliyeva

 

 

38 

cə  mədəni,  nəzakətli,  həmişə  bir  qulağı  ayıq,  xoş  təbəssümlü, 

kos bəbəkli adamlardır. Bəziləri hətta bu kos bəbəklərini bir an-

lığa bir nöqtədə saxlayıb insanların gözlərinin içinə düz baxmağı 

da vərdiş etmişlər. Tramvaya minəndə qoca kişiyə yol verir, qa-

dınlara yol göstərirlər, uşaqlara qalxmağa kömək edirlər. Lakin 

ora gələndə həmin bu mədəni, nəzakətli, sağlam və güclü gənc-

lər cəld üst paltarlarını, vətəndaş paltarlarını çıxarır, öz iş forma-

la

rında qalır və işə başlayırlar. Onlar küçədə yol verdikləri qoca-

la

rı yumruqla vurub yerə sərir, təpikləyib küncə itələyir”(12,35). 

O, kütləvi cinayət əməlləri törədən, insanlara acımadan müxtəlif 

əziyyətlər verən şər qulluqçularının daxili mahiyyəti böyük usta-

lıqla qələmə alır.  

Bu ilk yazılarında Anar sənətkarlıq nöqteyi-nəzərindən tama-

mi

lə yetişmiş bir qələm sahibi təsiri bağışlayır. Hekayədəki də-

rin  psixologizm,  qəhrəmanın  haldan-hala, dondan-dona girmə-

sin

dəki inandırıcılıq, orijinal və yaddaqalan obrazlar, dil və üs-

lub sərrastlığı deyilənlərin tutarlı təsdiqidir.  

Anarın əsərlərinin dil, üslub keyfiyyətlərini araşdıran S. Əs-

gərova yazır: “...Anarın dili, həqiqətən, dövrünün dil-üslub özü-

nəməxsusluğunu  əks  etdirir;  yazıçı  istər  hekayələrində,  istərsə 

də povest və romanlarında çox zaman dramatik, bir həyat yaşa-

yan insanları, onların hiss-həyəcanlarını təsvir edir. Ona görə də 

Ana

rın dili həm də dramatik, emosional bir dildir. Məsələn, rep-

ressiya döv

rünün  mürəkkəb  ovqatından,  hər  an  həbs  olunmaq 

təhlükəsi  ilə  yaşayan  insanların  qeyri-adi  psixologiyasından 

bəhs edən “İztirabın vicdanı” hekayəsinin qəhrəmanı bu cür dü-

şünür: “Bir-birindən  dəli  fikirlər  başımda  atlanıb–düşürdü. Qa-

pını  açmamaq,  sındıranacan  gözləmək.  Yox,  pəncərədən  atıl-

maq, xurd–

xəşil  olub  ölmək.  Yox,  ağır  kağızbasanı  içəri  girən 

bi

rinci adamın başına çırpmaq. Yox, əlimə nə keçsə qapıya vı-

yıldatmaq, sonra yenidən əlimə nə keçsə girənlərin başına çırp-

maq, yox... bəs nə etmək, nə etmək?... “Olum, ya ölüm” dilem-

ma

sı qarşısında keçirilən bu mürəkkəb psixoloji ovqatın ifadəsi 

üçün çox mü

rəkkəb  olan  daxili  monoloq,  sintaktik  parelelizm-

---

Anar – 75  

 

39 

lərdən, biri digərinin antonimi olan sözlərdən, təkrarlardan isti-

fa

də, hər bir “çıxış yolu”ndan sonra həyəcanla deyilən “yox” ni-

da

sı, cavabsız suallar... repressiya qurbanının əhval-ruhiyyəsini 

ol

duqca dəqiq, aydın əks etdirir”(37,31). 

Anarın  repressiya  dövründə  insanların  ağır  həyatını  təsvir 

edən digər bir  hekayəsi “O gecənin səhəri” adlanır. Burada in-

san

ların səksəkəli vəziyyətdə hər bir insandan, dedikləri hər bir 

söz

dən, ən adi bir hərəkətlərindən, səhvlərindən qorxaraq daim 

şübhə,  qorxu  içərisində  çırpınmalarından  danışılır.  Yazıçı  gecə 

vax

tı həyətlərində dayanan bir maşının səsindən qorxaraq təşvi-

şə düşən bina sakinlərinin keçirdiyi psixoloji halları qələmə alır. 

Ma

kinaçı Səkinənin keçirdiyi qorxu dolu dəqiqələrin təsviri ilə 

in

sanların  hansı  dəhşətlər  içərisində  yaşadığını  oxucunun  gözü 

önü

nə gətirir. “Maşın qapıda dayanan kimi o dərhal oyandı. Ni-

ga

rançılıqla dinləməyə başladı. Addım səsləri onların mənzilinə 

ya

naşdığı müddətdə Səkinənin başından əlli iki min fikir keçdi.  

...Yax

şı,  bircə  hərfin  üstündə  ola  bilməz,  Əhmədovdan  başqa 

heç  kəs  bilmir,  Əhmədov  heç  belə  şey  edər?  Yox-yox, düzdü 

söz mühüm sözdü, gərək elə-belə sözdə çaşaydım, andıra qalmış 

"z"  hərfi  gərək  elə  "p"  hərfinin  yanında  olaydı.  Yox,  inanmı-

ram, Əhmədov elə şey etməz. Amma adamdı bilmək olmaz, bəl-

kə öz canının qorxusundan... yox, qorxaq adam deyil, yaxşı, axı 

ka

binetdə  ikimiz  idik.  Kim  bilə  bilərdi,  bəlkə  məndən  ürküb” 

(5,2

58).  Adi  bir  epizodla  yazçı  dövrün  bütün  dəhşətlərini  mü-

kəmməl şəkildə qələmə alır. Bina sakinlərinin hər birinin keçir-

di

yi  təlatümlü  fikirlər,  rejimin  xalqın  başına  gətirdiyi  faciələr 

oxu

cu mənəviyyatına dərindən təsir göstərir. 

“Qaragilə” hekayəsini Anar Rübabə Muradovanın xatirəsinə 

həsr  etmişdir.  Hekayədəki  hadisələr  cənubi  Azərbaycanda  baş 

ve

rir. Əsər ictimai-siyasi məzmunu, dərin bədii təsiri ilə diqqəti 

xü

susilə cəlb edir. Yazıçı yaratdığı müxtəlif obrazların vasitəsilə 

mənəvi-əxlaqi problemlərə toxunur. İkiyə bölünmüş Azərbaycan 

öv

ladlarının  faciəsini  qələmə  alır.  Onların  simasında  vətənə, 

azad

lığa, dosta, insanlara məhəbbət hissini aydın duyuruq.  

---

Aytən Quliyeva

 

 

40 

Əsərin qəhrəmanı Kazım Təbrizdə mürtəce şah rejiminin qur-

ba

nı olmuş azərbaycanlıların tipik bir nümayəndəsidir. O, dost-

la

rı kimi birbaşa mübarizədə iştirak etməsə də, siyasətə qarışma-

sa da,  qəlbi vətən sevgisi ilə dolu bir gəncdir. Haqsız ittihamlar 

üzün

dən doğmalarını itirən Kazım, ömrünün ən gözəl illərini daş 

zidanlard

a, dəmir barmaqlıqlar arxasında keçirməli olur. Kazım 

on  dörd  il  müddətinə  həbs  edilir.  “Kazım  nə  biləydi  ki,  bütün 

bun

lara baxmayaraq on dörd il məhbəsdə yatmalı olacaq. O, dü-

şünən, ziyalı, savadlı bir Azəri idi–deməli, şahənşah səltənətinin 

düşməniydi. Onun təqsiri mübariz dostları idi. Onun günahı ar-

vadı Mihin idi. Səsini, təbəssümünü, istedadını inqilabın sərən-

camına vermiş müğənni Mihin”(5,251).  

Kazım əxlaqi cəhətdən saf və təmiz bir insandır, hər cür süni-

lik

dən uzaqdır. Həbsdən çıxdıqdan sonra o bədbinləşir. Hər şe-

yini, M

ihini, dostlarını itirdiyini, mübarizəsində məğlub olduğu-

nu zənn edərək intihar fikrinə düşür: “Kazım ətrafdakı söhbətləri 

dinləmir, lakin ayrı-ayrı sözləri eşidirdi. "Günəş, çörək, yağış". 

Birdən Kazıma elə gəldi ki, bu sözləri yalnız bax bu adamlar, bir 

də o özü–Kazım işlədir, başa düşür. Bu çayxananın çölündə, bü-

tün bu şəhərdə, bu ölkədə, bu dünyada heç kəs, heç kəs bu dildə 

da

nışmır. Beş dəqiqədən sonra bu adamlar gedəcək, Kazım bir 

də heç vaxt onlara rast gəlməyəcəkdi.   

Kazıma elə gəldi ki, ölməsə, bir az da çox yaşasa yer üzündə 

bu sözləri bilən, bu dili anlayan yeganə adam olacaq, o, bu aqi-

bəti istəmirdi. Lakin o, bu ehtimala qarşı mübarizə yollarına da 

bələd  deyildi.  İndi  o,  yalnız  bircə  şey  istəyirdi: intihar etmək” 

(5,252).  

Hekayədəki obrazlar vasitəsilə Anar mübarizə aparan insan-

la

rın psixologiyasının dərin qatlarına işıq tutur: “Mübarizə yolu-

nun çoxlu kəsələri var. Bu kəsələrə düşüb geriyə də qayıtmaq, 

başqa yollara gedib çıxmaq da mümkündür” (5,247). 

Yazıçı  Əyyub  obrazı  vasitəsilə  dönük  əqidəli,  öz  mənafeyi 

na

minə  şəxsiyyətini,  prinsiplərini  satan,  zəif  iradəli,  əxlaqi  cə-

hətdən  naqis,  mənəviyyatı  çirkin  olan  insan  surəti  yaradır.  Biz 

---