Мцгяддимя
Yüklə 0,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Anar – 75
- Aytən Quliyeva
Anar – 75
77 ANARIN HEKAYƏLƏRİNDƏ İNSAN VƏ CƏMİYYƏT PROBLEMİNİN BƏDİİ ƏKSİ Tarixən olduğu kimi, müasir dövrümüzdə də fərdlə cəmiyyə- tin əlaqəsi bədii ədəbiyyatın mühüm mövzusuna çevrilmişdir. Hər bir insan üzvü olduğu cəmiyyətə möhkəm tellərlə bağlıdır. Cəmiyyət isə daim inkişaf və tərəqqi edir. İnsanın mənəvi-əxlaqi si masının yetkinləşməsi ilə cəmiyyətin inkişaf prosesi arasında har moniya həmişə eyni ölçüdə ola bilməz. Bu balans bir çox hallarda pozulur və təbii ki, bu hal şəxsiyyətin məişətinə, mənə- viyya tına, əxlaqına təsirsiz ötüşmür. Cəmiyyətin inkişafında hər bir yeni dövr özünün ictimai-siya- si, mənəvi-əxlaqi mənzərəsini yaradır. Bu mənada 90-cı illər XX əsr tariximizdə önəmli yer tutur. Nəsrimizdə müstəqillik dövrü- nün qəhrəman tipini əks etdirmək üçün maraqlı cəhdləri görür, bu qəhrəmanların timsalında müasir dövrümüzün müxtəlif dü- şüncə tərzləri ilə qarşılaşırıq. Keçid dövrünün bütün məhrumiy- yətlərinin həmin qəhrəmanların həyatından keçməsinin şahidi oluruq.
Yazıçılar öz dövrlərinə uyğun çağdaş qəhrəmanlar yara- dırlar.
Müsahibələrinin birində Anar ədəbiyyatdakı çağdaşlıq haq- qında deyir: “Fikirimcə, ədəbiyyatda çağdaşlıq çox geniş bir məfhumdur, yəni bir cümlə ilə, bir abzas ilə demək çətindir... Ça ğdaşlığın bir cəhəti budur ki, doğrudan da çağın, yəni zama- nın tələblərinə cavab verəsən, zamanın problemləri ilə yaşaya- san, zamanın ortaya çıxardığı çətin məsələlərə yazıçı kimi cavab ve rəsən, bilinsin ki, sən bu əsrin, bu onilliyin yazarısan, bu döv- rün və ümumiyyətlə, həyatın sorularına biganə qalmırsan”(17). 90-
cı illərin əvvəllərində Anarın ədəbi yaradıcılığı artıq müd- Aytən Quliyeva
78 rik bir sənətkarın yaradıcılığıdır. Bu dövrdə bəzi ədəbiyyatşü- naslar onun yaradıcılığında ekzistensializm cərəyanının təzahür- lərinin ön plana çıxdığını söyləyir. “Ekzistensializm (lat.exsistentia- varlıq)—irrasionalist, sub- yektiv ideali st fəlsəfi cərəyanlardan biridir... Birinci dünya mü- ha ribəsidən sonra Almaniyada, ikinci dünya müharibəsindən sonra Fransada meydana g əlib”(16,585). Ekzistensializm əsas qəhrəman kimi emosional coşqunluqdan əzilən, ehtiraslardan parçalanan dün yanın şəxsiyyətini irəli çəkir. Ekzi
stensialistlər üçün insan cəmiyyəti və insanların həyatı başdan-başa anlaşılmazlıq və absolyut absurddan ibarətdir. İn- san lar arasında sevgi, bağlılıq yoxdur, bütün insani münasibətlər qırılıb. Dünya ədəbiyyatında bu cərəyanın nümayəndələri azlıq təşkil edir. “ Keçən əsrin 50-ci illərinin sonu, 60-cı illərdən Azərbaycan ədəbiyyatında da ekzistensializm ədəbi—estetik cərəyanı əksini ta pır... Azərbaycan ədəbiyyatında ekzistensializm (o cümlədən, su- fizm və zen-buddizm) ədəbi-estetik cərəyan kimi bütövlükdə Ana rın yaradıcılığında öz ifadəsini tapır... Azərbaycan ədəbiyya- tında isə bu axının ilk və ən böyük nümayəndəsi Anar- dır”(18,374). “Qırmızı limuzin”, “Vahimə” hekayələrində sənətkar öz ek- zis
tensialist görüşlərini ortaya qoyur. Yazıçının bu cərəyana mey
linin yaranmasını son dövrlərdə dünyanın insana biganəliyi, cəmiyyətdə insanlar arasında xaosun güclənməsi kimi səbəblər- də axtarmaq olar. Son dövrlərdə cəmiyyətdə baş verən təcridolunma, təkləşmə, in sanlardan uzaqlaşma problemi və bununla da mənəvi dəyərlə- rin iflası, şəxsiyyətin acınacaqlı aqibətinin yaxınlaşması Anarı bir vətəndaş, yazıçı olaraq narahat etməyə bilməzdi. N. Cəfərov ya zır: “Son illərdə Anarın ekzistensializmə kifayət qədər cəsa- rətlə gəlişi, bir tərəfdən günümüzün insanının—şübhəsiz birinci növ
bədə Azərbaycan insanının öz taleyi ilə getdikcə daha çox Anar – 75
79 təkbətək qalması, digər tərəfdən yazıçının, əgər belə demək müm
künsə, yaradıcılıq təkamülü, mövcud ictimai-mənəvi hadi- sələrə reaksiyası, əhval-ruhiyyəsi ilə bağlıdır”(21,27). 90- cı illərdə cəmiyyətimizdə baş verən mürəkkəb ictimai-si- ya si, mənəvi-əxlaqi dəyişikliklər yazıçının yaradıcılığına da bö- yü k təsir göstərmişdir. O, “Qırmızı limuzin”, “Vahimə”, “Mu- hak kak görüşürüz” hekayələrində müstəqillik dövrü ərəfəsini və bu mərhələnin başlanğıc illərinin mürəkkəbliyinin özünəməxsus niga
rançılığını bədii cəhətdən əsaslandırmışdır.
Bu hekayələrdə son illərdə cəmiyyətdə insan qarşısına çıxan mü rəkkəb ictima-siyasi, mənəvi-əxlaqi problemlərin insan təfək- kü rünə, məişətinə, yaşam şəklinə təsiri ön plana çəkilir. İnsan və cəmiyyət probleminə Anar yaradıcılığında verilən önəmi N. Cəfərov belə qiymətləndirir: “Azərbaycan insanını Azərbaycan cəmiyyətinin (ümumən cəmiyyətin!) total ictimai-siyasi psixo- zun
dan xilas etmək yazıçının son dövrdə çapdan çıxmış “Otel ota
ğı” kitabı kimi, 60-cı illərdən (yaradıcılığa başlayandan) bəri yaz
dığı, demək olar ki, bütün əsərlərinin əsas ideyasını təşkil edir”(21,13). 90- cı illərdə xalqımızın başına gətirilən müsibətlər, çağdaş in sanın daxili sarsıntıları, qarmaqarışıq hadisələr məngənəsində çal xalanan dünya qarşısında tənhalığı, cəmiyyətə yadlaşması, mənəvi-əxlaqi dəyərlərinin sarsılması, bunun nəticəsində şəxsiy- yətin öncə mənən, daha sonra isə cismən məhvi kimi önəmli amil lər Anarın “Qırmızı limuzin” və “Vahimə” hekayələrinin əsasını təşkil edir. “Anarın 90-cı illər yaradıcılığı 90-cı illərin ov qatını əslən əks etdirir. Doğrudur, burada on illiyin geniş epik plan da inikası yoxdur. Ancaq epizodlarda, xatirə-düşüncə simp- tom ları ilə, zaman məkan dəyişmələri ilə, sözarası məqamlarda, lətifə obrazlarında, irili-xırdalı lövhələr şəklində, parça-parça, qəlpə-qəlpə həyat qələmə alınır, ancaq hər bir şey həqiqətdir, hər qəlpə bir bütövün xislətini canlandırır. Bu qəlpələr seriya hadi- sələr kimi bir-birinə calanıb, zamanın hadisələr silsiləsini can- lan dırır, həyatın bütün ziddiyyətləri haqqında təsəvvür yaradır. Yüklə 0,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|