Мцгяддимя

306 
 
mükafatlandırma və yaxud ştraf), hüquqi (cinayət məsuliyyəti), 
müxtəlif  inzibati  məcburetmə  və  ictimai  qınaq  formaları  və  s. 
Bütün sanksiyalar insanın mənafeyinə və real vəziyyətinə təsir 
göstərərək  əvəzini  vermə,  mükafatlandırma  və  cəzalandırma 
vasitələrini  təşkil  edir.  Əxlaqi  sanksiya  isə  mənəvi  təsir 
formalarından 
biri 
olaraq 
insan 
davranışının 
qiymətləndirilməsindən  ibarətdir.  Bu  zaman  əxlaqi  şüur 
tərəfindən xeyirli  hərəkət  qiymətləndirilərkən bunu, həm  bunu 
görən  insana,  həm  də  digərlərinə  bir  nümunə,  örnək  kimi 
məsləhət  görür.  Əksinə,  hərəkətin  mənfi  qiymətləndirilməsi 
həmin  hərəkətlərə  gələcəkdə  mənəvi  qadağanın  qoyılmasını 
bildirilir. 
  Əxlaqi  sanksiyanın  xüsusiyyəti  ondan  ibarətdir  ki,  ona 
riayət  edilməsi  insandan  hansısa  rəsmi  səlahiyyətlərə  malik 
olmasını  tələb  etmir.  Bunun  üçün  insan  adicə  əxlaqi  şüura 
malik  olmalı  və  ətrafdakıların  və  özünün  hərəkətlərinə  qiymət 
verməyi  bacarmalıdır.  Əxlaqi  sanksiyanın  nüfuzu  insanın  hər 
hansı bir vəzifə və yaxud sosial mövqedən irəli gəlmir. Burada 
əhəmiyyətli  olanı  onun  şüurluluğudur:  nə  dərəcədə  onun  özü 
əxlaqi  tələblərin  məzmununu  mənimsəyib  və  onları  başqaları 
üçün  mənalandıra  bilir.  Əxlaqi  sanksiyalar  həm  də  ayrı-ayrı 
sosial  institutlara,  ictimai  hadisələrə,  hətta  bütövlükdə 
cəmiyyətə qarşı tətbiq olunur.  
Tabu  (polineziyalıların  dilində  “qadağa”  deməkdir), 
qadağa ibtidai insanların təsəvvürlərinə görə hansısa ölümə və 
yaxud  xəstəliyə  gətirə  biləcək  hərəkətə  əməl  olunmasının  qəti 
qarşısının  alınması  deməkdir.  Həmin  hərəkət  fövqəl  qüvvələr 
tərəfindən  cəzalandırılır.  Tabu  tərcümədə  uzaqlaşdırılmış, 
xüsusi  olaraq  qeyd  olunmuş  deməkdir.  Tabu  həyatın  bir  çox 
sahələrinə  qoyula  bilər  –  qidaya,  ölülərə,  əcnəbilərə,  xəstələrə 
və  ümumiyyətlə,  qorxu  yarada  biləcək  hər  hansı  bir  hadisəyə, 
xüsusi  qadağalar  qrupu  totem  (qəbilənin  heyvan  əcdadı)  ilə 
bağlıdır.  Nə  qədər  ki,  cəmiyyətdə  əxlaq  və  hüquq 
formalaşmamışdı,  ictimai  həyatın  tənzimlənməsinin  universial 

---

307 
 
aləti  rolu  məhz  tabu  oynayırdı.  Tabu  insana  cəmiyyət 
qarşısında  daşıdığı  vəzifələri  aydınlaşdırırdı.  Tabuları 
öyrənməklə gənclər ictimai həyata qovuşurdular. Bununla belə 
tabular  ehkamlara  çevrilərək  cəmiyyətin  davamlı  inkişafının 
əngəli rolunu oynamağa başladı. 
İctimai  rəy  cəmiyyətin  (insan  kütləsinin,  kollektivin, 
ətrafdakıların),  ayrı-ayrı  şəxslərin  və  qrupların  davranışına, 
təşkilatların  fəalliyyətinə  mənəvi  təsiretmə  vasitəsidir. 
Məlumdur  ki,  ictimai  intizamın  hər  bir  forması  (adətlər, 
ənənələr, qaydalar) sosial həyatın qanununa çevrilərək fərdi və 
ictimai şüurda öz əksini tapır. Həmin qaydalar birgə rəy nüfuzu 
hesabına yaşayır və qəbul olunur. İctimai rəy kollektiv fikirdir: 
burada  bəzi  hərəkətlər  dəstəklənir,  digərləri  tənqid  olunur, 
beləliklə,  cəmiyyətdə  insan  davranışının  tənzimlənməsi 
yollarından birinə çevrilir.  
  Etikada  ictimai  rəy  fərdin  davranışında  həlledici  amil 
kimi qiymətləndirilir. İctimai rəy müəyyən əxlaqi prinsiplər və 
meyarlara əsaslanır. Düzdür, ayrılıqda götürülmüş hər bir insan 
öz  fikrini,  mövqeyini  bildirə  bilər,  lakin  daha  dəqiq  və  geniş 
şəkildə  hər  bir  hərəkətin  qiymətini  kütlə,  kollektiv  verə  bilər. 
Fərdi özünüdərk insanda ictimai tərbiyə prosesində əmələ gəlir. 
Burada ətrafdakıların təsiri olduqca böyükdür. İnsan əqidəsi və 
ictimai  rəy  arasında  tarixən  həmişə  ziddiyyətlər  olmuşdur. 
Cəmiyyətin  inkişafı,  vətəndaş  cəmiyyətinin  formalaşmasında 
şəxsi  və  ictimai  maraqların  üst-üstə  düşməsi  burada  həm  də 
ictimai  rəyin  rolunu  və  nüfuzunu  artırır.  İctimai  rəy  nə  qədər 
təsirli  olsa  da,  hər  bir  insan  öz  fikrini  ifadə,  öz  mövqeyini 
müdafiə  etməyə  həmişə  fürsət  tapmalıdır.  Bununla  da  fəal 
həyat  mövqeyi  formalaşır,  sosial  idarəetmənin  bütün 
pillələrində insanın iştirakı üçün şərait yaradılır. 
 
Müstəqil iş 
Suallar 
 

---

308 
 
1.  Əxlaqi  hisslər  əxlaqi  münasibətlərə  emosional 
reaksiyadır.  
2. Əxlaqi hisslərin təsnifatı və məzmunu.  
3. Əxlaqi praktika.  
4. Əxlaqi fəaliyyət və sosial nəzarət formaları. 
  
Tapşırıqlar 
Bu  mövzu  ilə  bağlı  verilən  tapşırıq  proyektiv 
metodikaların  biri  ilə  bağlıdır.  Motivasiya  müxtəlif  etik 
prinsiplər  və  hisslərdən  bizə  xəbər  verir.  Bu  metodikanın 
imkanlarından  istifadə  edərək  kollektivdə  mənəvi-psixoloji 
iqlimin səviyyəsini müəyyənləşdirmiş oluruq. 
 
Kollektivdə psixoloji abu-havanın qiymətləndirilməsi 
üzrə A. F. Fidperin metodikası 
 
 Metodika 
kollektivdə 
psixoloji 
durumun 
qiymətləndirilməsində istifadə edilir. Əsasında semantik seçim 
metodu durur. Aşağıda metodikanın blankı göstərilir. Şkalanın 
hər  10  bəndinə  görə  cavab  soldan  sağa  1-dən  8-ə  qədər  balla 
qiymətləndirilir.  
 (*)  işarəsi  nə  qədər  solda  yerləşsə  bal  bir  o  qədər 
aşağıdır,  bu  da  onu  göstərir  ki,  cavab  verənin  fikrincə 
kollektibdəki psixoloji iqlim əlverişlidir. Nəticə göstəricisi 10-
dan  (ən  yüksək  müsbət  qiymət)  80-dək  (ən  mənfi  qiymət) 
dəyişə bilər. 
 Fərdi  göstəricilərin  əsasında  yaradılan  orta  göstərici 
kollektivdəki psixoloji iqlimi xarakterizə edir. Metodika onunla 
maraqlıdır ki, anonim sorgu aparmağı imkan verir, bu da onun 
etibarlılığını artırır. Başqa metodikalarla uzlaşanda etibar daha 
da artır (məsələn: sosiometriya ilə). 
Metodikanın doldurmuş blankı (nümunə): 
Hörmətli yoldaş!  

---