Mdb ölkələrinin fiziki coğrafiyasına giriş. Coğrafi mövqeyi
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
MDB Sahillərini Yuyan Dənizlərin Müqayisəli Səciyyəsi MDB ərazisini 3 okeanın- Şimal Buzlu, Sakit və Atlantik okeanlarının dənizləri əhatə edir. MDB dənizlərinin materik sahil xəttinin uzunluğu (Xəzər dənizi də daxil olmaqla) 60,1 min km-ə bərabərdir. Bir okeana aid olan dənizlər bir sıra özünəməxsus cəhətlərlə başqa okeanların dənizlərindən fərqlənirlər. Bu ümumi cəhətlər onların oxşar coğrafi mövqeyi, eyni bir okean hövzəsinin dənizləri olmaları ilə müəyyən edilir ki, bu da öz növbəsində həmin dənizlərin hidroloji rejiminə və faunasına təsir göstərir. Dənizlər bir çox xalqların həyatında hələ qədim zamanlardan böyük rol oynayır. Ş imal Buzlu okeanın hövzəsinə 6 dəniz daxildir: Barens dənizi, Ağ dəniz, Kara dənizi, Laptevlər dənizi, Şərqi-Sibir dənizi və Çukot dənizi. Dərinliyi əsasən 200 m-ə çatan dənizlər materik dayazlığında yerləşir. Bunlardan ən dərini Barens və Laptevlər dənizidir. Laptevlər dənizinin şimal-qərb dərinliyi 2000 metrdən artıqdır. Ən dayaz dənizlər Şərqi Sibir və Çuxot dənizləridir. Bu dənizlər dərinliyi 150 m-ə qədər olan çox enli materik dayazlığında yerləşir. Şimal Buzlu okeanında adalar arxipelağı: Frans-İosif torpağı , Novaya Zemlya, Şimal torpağı, Novosibir adaları yerləşir. Dayaz və sahillərin ovalıq olması neogen və ıv dövrdə bu dənizlərin sahillərinin dəfələrlə dəyişilməsinə səbəb olmuşdur. Reqressiya zamanı dənizlərin sahəsi birdən- birə xeyli azalmış, əksinə, transqressiya zamanı onlar cənuba doğru xeyli geniş genişlənmişdir. Məsələn, Yamal, Taz və Qdan yarımadalarının çox hissəsi Kara dənizinin suları altında olmuşdur. Şimal Buzlu okeanına cənub-qərbdən isti Şimali Atlantik cərəyanının suları tökülür. Bu cərəyan Norveç dənizindən şimalda 2 güclü qola- Şpitsbergen və Nordkap qollarına bölünür. Barens dənizinin şimal-şərqində və Şpitsbergendən şimalda Atlantik okeanının isti və şor suları daha soyuq, lakin nisbətən şor və buna görə də az sıxlıqlı yerli suların altına keçir. Bu sular zəif sualtı cərəyan şəklində Şimal Buzlu okeanın bütün dərin sulu hissəsinə, o cümlədən, şərq rayonlarına yayılır. Şimal Buzlu okeanı Atlantik okeanından başqa, daha iki mənbədən qidalanır. Bu, Sakit okean və Avrasiya materikinin çaylarıdır. Sakit okeanın suyu Şimal Buzlu okeanına Berinq boğazı vasitəsilə daxil olur. O, dayaz olduğundan okeanın dərin sularının sərbəst mübadiləsini çətinləşdirir. Şimal Buzlu okeanının sahəsinə daxil olan Sakit okean sularının ümumi miqdarı 30-36,5 min km²-ə bərabərdir. Çaylar hər il Şimal Buzlu okeanına təqribən 2340 km³ şirin su gətirir. Küllü miqdarda çay sularının gəlməsi dənizlərin sahil boyu hissələrində şorluğun kəskin azalmasına səbəb olur. Yayda behruzmelikov.com behruzmelikov.com çayların isti suları dəniz buzlarını əridir, payızda və qışda isə şirinləşmiş dəniz suyu donmanı sürətləndirir. Şimal Buzlu okeanının artıq suları üst soyuq Şərqi Qrenlandiya cərəyanı vasitəsilə Atlantik okeanına axır. Bu okeanın və onun dənizlərinin yüksək Arktika enliklərində yerləşməsi bütün il boyu suyun üst qatının temperaturunun aşağı olmasına səbəb olur. Okeanın çox hissəsinin buzu il boyu ərimir. Burada buzun xarakteri də eyni deyildir. Bir neçə yüz km-ə qədər sahil buzları üstünlük təşkil edir. Sahil buzları zolağından sonra dreyf edən çoxillik buzlar başlayır ki, bunlar arktika pakı adı ilə məşhurdur. Arktika pakı iri buz parçalarından ibarət olub, çatlarla bir-birindən ayrılmışdır. Çoxillik buzun orta qalınlığı 2,5-3 m və daha çoxdur. Buzun səthi hamar və dalğavaridir. Hamar səthi buz parçaları yığınından əmələ gələn təpəciklər toroslar adlanır. Onların hündürlüyü 4-5, bəzən 10 m-ə çatır. Sahil boyu sularda hündürlüyü 20 m-ə qədər olan buz tirələrinə rast gəlmək olur. Şimal Buzlu okeanın və onun dənizlərində dəniz buzları ilə yanaşı, materik buzlarının qalın parçalarına – aysberqlərə də təsadüf olunur. Bunlar Frans-İosif Torpağı və Şimal torpağı sahilləri yaxınlığında əmələ gəlir. Aysberqlərin xüsusi bir növünü, sahəsi 700 km²-ə qədər olub, suyun səviyyəsindən 10-15 m yüksəyə qalxan üzən nəhəng buz adaları təşkil edir. Onlar şimal buzlu okeanına Kanada Arktik arxipelağınadək gətirilir. Şimal Buzlu okeanının dənizlərində buz rejimi çox dəyişkəndir. Buz örtüyü və uzun qütb gecəsi fito və zooplanktonların inkişafı üçün əlverişli deyildir, buna görə də Şimal Buzlu okeanı dənizlərinin bioloji məshuldarlığı aşağıdır. Sakit okeanın dənizləri. MDB ərazisi şərqdən Sakit okean hövzəsinə aid olan Berinq, Oxot və Yapon dənizləri ilə əhatə olunur. Bu dənizlər okeandan Aleut, Kuril və Yapon adaları silsiləsi ilə ayrılır. Adalar arsındakı boğazlar vasitəsilə dənizlər və Sakit okean arasında sərbəst su mübadiləsi gedir. Dibinin quruluşu və dərinliyinə görə Sakit okeanın dənizləri Şimal Buzlu okeanının dənizlərindən kəskin fərqlənirlər. Onların hamısı dərin suludur, materik dayazlığı azdır. Maksimal dərinliklər 3000-4000 m və daha çox olub ( Yapon dənizi-3669 m, Berinq dənizi-4773 m, Oxot dənizi-3372 m ) cənubda, Berinq və Oxot dənzilərini Sakit okeandan ayıran adaların yaxınlığında yerləşir. Dənizlərin dibi hamar deyil, çox yerdə çökəkliklər sualtı qalxmalar və sıra dağlarla əvəz olunur. behruzmelikov.com behruzmelikov.com Sakit okean dənizlərinin çox dərin olması onların materikdən okeana keçid zonasında yerləşməsilə izah edilir. Berinq, Oxot və Yapon dənizləri alp geosinklinal zonada yer qabığının dartılması nəticəsində yaranan dərin çökmələrdə əmələ gəlmişlər. Burada qırışıq əmələgəlmə prosesləri qurtarmamış, dənizlərin dibi isə hələ də möhkəmlənməmişdir. Sakit okean dənizləri Şimal Buzlu okeanı dənizlərinə nisbətən xeyli cənub enliklərində yerləşdiyindən suyu xeyli isti və buz rejiminə görə gəmiçilik üçün daha əlverişli şəraitə malikdir. Suyun üst qatında temperatur avqust ayında Berinq dənizində 10˚, Oxot dənizində 14˚, Yapon dənizində 20˚C-yə çatır. Qışda Berinq dənizinin şimal yarısı və Oxot dənizi bütöv buzla örtülü olur. Sakit okeanın bütün dənizlərində qabarma və çəkilmə aydın görünür. ən yüksək qabarma Oxot dənizinin Penjin körfəzində olur. Burada qabarmanın yüksəkliyi 13 metrə çatır. Dənizlər fauna və flora üçün əlverişlidi. Atlantik okeanının dənizləri və Xəzər dənizi Atlantik okeanı hövzəsinə aid olan Baltik, Qara və Azov dənizlərinin bir-birindən fərqlənməsinə baxmayaraq, onların müəyyən ümumi cəhətləri də vardır. Bunlar materik daxili dənizlərdir. Hər 3 dənizin suyu nisbətən istidir, qışda hər yeri donmur. Ən isti Qara dənizdir. Xəzər dənizi genetik cəhətdən Qara dənizlə sıx surətdə əlaqədardır. Keçmişdə dəniz olan Xəzər qapalı axarsız göl olmasına baxmayaraq, özünün bir sıra dəniz xüsusiyyətlərini saxlamışdır. Baltik dənizi MDB-nin ən cavan dənizlərindən biridir. IV dövrdə baş verən tektonik batma nəticəsində əmələ gəlmişdir. Baltik dənizi çox dərin deyildir. Onun ən dərin yeri 470 m-ə çatır. Fin və Riqa körfəzlərində dərinlik 100 m-dən azdır. Çayların gətirdiyi su hesabına Baltik dənizinin suyu şirinləşir. Onun orta hissəsində şorluq 7-8‰-dən çox deyildir. Fin körfəzində isə bu 1‰-ə düşür. Baltik dənizinin heyvanlar aləmi zəngin deyildir. Qara, Azov və Xəzər dənizləri Qara (2210 m-ə qədər) və Xəzər (1025m) dənizlərinin çökəklikləri cavan alp qırışıqlığı zonasında yer qabığının çökməsi nəticəsində əmələ gəlmişdir. Xəzərin şimalı materik dayazlığı olub az suludur. Hələ miosendə Qara və Xəzər dənizlərinin yerində Sarmat dəniz hövzəsi mövcud idi. Miosenin sonunda bu hövzənin açıq okeanla əlaqəsi yaranır. Pliosenin lap behruzmelikov.com behruzmelikov.com Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|