Mdb ölkələrinin fiziki coğrafiyasına giriş. Coğrafi mövqeyi
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Orta Asiya və Mərkəzi Qazaxıstan
əvvəlində bu əlaqə pozulur və Meotis hövzəsinin yerində şirin sulu Pont göl-dənizi yaranır. Pliosendə Pont göl-dənizi 2 müxtəlif hövzəyə ayrılır və bu dövrdən etibarən Qara və Xəzər dənizlərinin müstəqil həyatı başlayır. Onlar öz sahil xətlərini bir neçə dəfə dəyişmiş və Kuma-Manıç çökəyi vasitəsilə birləşmişlər. Qara dəniz dördüncü dövrdə əmələ gəlmiş ensiz Bosfor və Dardanel boğazları vasitəsilə Aralıq dənizi ilə birləşir. Ən dar yerində Bosforun eni 750 m-dir. Qara dəniz və Xəzər dənizinin suyu xeyli şirindir. Qara dənizin açıq hissəsində duzluluq 17-18.5 ‰-dən lap dərin dibdə artaraq 22.5 ‰-ə çatır. Xəzər dənizində isə duzluluq 13‰-dən azdır. Çaylar cənub dənizlərinə çoxlu miqdarda qidalı duz gətirir. Bioloji məhsuldarlığa görə dayaz sulu Azov dənizi 1-ci, Xəzər dənizi isə 2-ci yeri tutur. behruzmelikov.com behruzmelikov.com Oroqrafiya MDB-nin düzənlik hissəsi Baltik dənizindən başlayaraq Yenisey çayına qədər və Buzlu okeandan Kopetdağın ətəyinə qədər uzanır. O 3 böyük düzənlikdən (Rusiya, Qərbi Sibir, Turan ovalığı, Orta Sibir yaylası) ibarətdir. Rusiya düzənliyində yüksəkliklərin ovalıqlarla birləşməsi müşahidə olunur. Düzənliyin cənub-şərqindən okean səviyyəsindən aşağıda yerləşməsi Xəzərsahili ovalıq timsalında özünü biruzə verir. Şimal-qərbdən isə Kola yarımadasının hündürlüyü 1191 m-ə çatan Xibin dağları ilə əhatə olunmuşdur. Qərbi Sibir ovalığı müxtəlifliyi və okean səviyyəsindən azacıq hündür olması ilə diqqət cəlb edir. Ancaq ovalığın bəzi yerlərində mütləq hündürlüyü 200 m-ə çatan (Sibir ovalığında 291 m-ə çatır) yerlərdə rast gəlinir. Rusiya düzənliyi Qərbi Sibir ovalığından meridan boyu uzanan, hündürlüyü 1895 m-ə çatan alçaq Ural dağları ilə ayrılır. Qərbi Sibir ovalığı ilə Turan ovalığı arasında geniş alçaqdağlıq ölkə-Qazaxıstan xırdatəpəliyi yerləşir. Onun cənub şərqindəki Aksoran dağının yüksəkliyi 1566 m-ə çatır. Qərbdə Qazaxıstan xırdatəpəliyi Cənubi Uraldan Turqay tavası ilə ayrılır. Turqay Qərbi Sibir düzənliyi ilə Turan ovalığını birləşdirən ərazidə hündürlüyü 300 m-ə çatan, mərkəzində isə 2 tərəfi açıq dərəyə malik hamar düzənlikdən ibarətdir. Turan ovalığının relyefi yekrəng deyildir: okean səviyyəsindən alçaqda yerləşən çökəkliklər, Üstyurd kimi yüksək platolarla yanaşı yerləşir, ovalıqlar daxilində aşınıb dağılmış dağların çoxlu qalıqları yüksəlir. Yenisey və Lena çayları arasında geniş bir ərazini yüksək düzənliyi xatırladan Orta Sibir yaylası tutur. Onun orta yüksəkliyi dəniz səviyyəsindən 500-700 metrə çatır. Yaylanın suayırıcı və çayətrafı sahələrində dərin və sıx erozion parçalanma şəbəkəsi üstünlük təşkil edir. Onun nisbətən qalxmış şimal-şərq hissəsində Putoran dağları yerləşir. Mütləq yüksəkliyi 1701 metrdir. Yayla şimaldan dik yamacla Şimali Sibir ovalığına qovuşur, cənubdan isə Sayan, Zabaykalye və Pribaykalye dağları ilə sərhədlənir. Cənubdan MDB-ni haşiyələyən dağlar qərbdə Karpatdan başlanır. Karpat dağlarından yalnız Ukrayna Karpat dağları adlanan hissəsi MDB-ə aiddir. Bu dağların ən hündür nöqtəsi (Qoverla dağı) 2061 metrdir. Krımın cənubunda Qara dənizə dik enən və yüksəkliyi 1545 metrə çatan (Roman- Koş zirvəsi) Krım dağları yerləşir. Krım dağlarından bir qədər şərqdə Qafqaz dağları uzanır. Bu dağların buzlaqlarla örtülü bəzi zirvələri dəniz səviyyəsindən 5000 metrə behruzmelikov.com behruzmelikov.com qalxır. Xəzər dənizindən şərqdə hündürlüyü 7000 metrdən artıq olan Tyan-Şan yerləşir. Onun şərqə davamı MDB sərhədindən kənara çıxır. Çox yüksək olmasına baxmayaraq, Mərkəzi Tyan-Şan dağları az parçalanmışdır və zirvələri yastı formadadır. Ili çayının tektonik çökək dərəsi Cunqariya Alatausu (4464) sıra dağlarının Tyan-Şandan ayırır, ondan şimal-şərqdə isə enlik istiqamətində Tarbaqatay sıra dağları (2292 m) uzanır. Qərbi Sibirin cənub-şərqində hündürlüyü 4500 metrə çatan Altay dağları yerləşir. Yüksək zirvəsi Beluxa 4506 metrdir. Altayın şimala uzanan hissəsi Kuznetsk Alatausu, Monqolustan ərazisində yerləşən hissəsi Monqolustan Alatausu adlanır. Altay ilə Qərbi və Şərqi Sayan, Tannu-Ola sıra dağları sıx qovuşur. Sayan dağları üçün səciyyəvi cəhət zirvələrin yastı və orta yüksəklikdə olmasıdır. (Munku-Sardık 3491 metr). Pribaykalye və Zabalkalye dağlıq ölkəsi 1500-2500 m-ə çatır. Zabaykalye dağlarından şərqdə, Aldan, Olekma və Zeya çayının suayırıcında qərbdən şərqə doğru Stanovoy sıra dağları uzanır. (2412 m) Ondan cənub-şərqdə Priamurye və Cənubi Priamurye dağları yerləşir. Priamuryedən şimalda oxot dənizi sahili boyunca Sahil və Çiqçur (1906m) sıra dağları uzanır. Onlardan sonra Şimal-Şərqi Sibirin və Çukotkanın dağları yerləşir. behruzmelikov.com behruzmelikov.com Orta Asiya və Mərkəzi Qazaxıstan Orta Asiya və Mərkəzi Qazaxıstan Qərbi Sibirdən və Uraldan cənubda, Altay dağından qərbdə və Xəzər dənizindən şərqdə yerləşir. Burada okeandan 3000-4000 km aralıda materik daxilində yerləşən Turqay tavası və Qazaxıstan xırda təpəliyi, Tarbaqatay sıra dağları və Cunqari Alatausu, Turan ovalığı və Ust-Yurt platosu, Kopetdağ, Pamir-Alay və Tyan-Şan dağlıq ölkələri cəmlənmişdir. Səciyyələndirdiyimiz ərazi özünəməxsus xüsusiyyətlərilə fərqlənən və fiziki-coğrafi şəraitinə görə olduqca ziddiyyətlidir. MDB-nin ən yüksək zirvəsi Orta Asiyanın Pamir dağlarında Kommunizm piki (7495 m) və Tyan-Şan dağlarında Qələbə piki (7439 m) yerləşir. Bununla yanaşı , quruda MDB-nin ən alçaq nöqtəsi olan Manqışlaq yarımadasının cənubunda (-132 m) yerləşən _____ çökəkliyi burada yerləşir. Ərazinin başı qarlı və buz dağları, habelə dağ tundraları ilə xarakterizə olunan yüksək dağları ən isti və quraq səhraların qonşuluğunda yerləşir. İri buzlaqları və daimi qarlı zirvələri olan Pamir dağları MDB-nin ən isti qütbü sayılan Amu-Dəryanın orta axarında Termez qəsəbəsindən çox da aralı deyil. Orta Asiya və Mərkəzi Qazaxıstanın çox hissəsi düzənlik və yüksəkliklərdən ibarət olub, paleozoy qırışıqlığına aiddir. Şimalda və şimali-qərbdə Qərbi-Sibir ovalığı və Rusiya düzənliyilə, cənubda və cənub-şərqdə isə dağlarla əhatə olunmuşdur. Onu cənubdan əhatə edən dağların az bir hissəsi (Kopetdağ) MDB-nin Orta Asiya ərazisindədir. Çox hissəsi isə sərhəddən kənardadır. Onu cənubdan dövrələyən dağlar Orta Asiyanın əsas dağ sistemləri olub Pamir-Alay, Tyan-Şan, Cunqari Alatausundan ibarətdir. Şimalda böyük bir sahədə Qazaxıstan xırda təpəliyi yerləşir. Burada qədim qırışıq struktura demək olar ki hər yerdə səthə çıxır və yeni çöküntülərlə az örtülmüşdür. Ərazinin qərb hissəsi daha qədim olub, kaledon qırışıqlığı strukturuna, şərq hissəsi isə hertsin qırışıqlığına aiddir. Qazaxıstan xırda təpəliyinin ovalıq və yüksəklik behruzmelikov.com behruzmelikov.com Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|