MəMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

 

75

İlkin məhsul sanki iki səviyyəyə – ümumi və təmiz məhsula bölünür. Ümumi ilkin (birinci) məhsul vahid 

zaman ərzində fotosintezin müəyyən sürətində bitkilər tərəfindən yaranan üzvi maddələrin ümumi kütləsi hesab 

olunur (tənəffüs sərfi də bura daxildir). Bitkilərin özlərinin həyat fəaliyyətini saxlamaq üçün, yəni tənəffüsə sərf 

olunan məhsul kifayət qədər çox olur. Meşə bitkisi tənəffüsə ümumi məhsulun 40...70%-ni sərf edir. Plankton 

yosunları istifadə etdiyi ümumi enerjinin (yəni metabolizmə) yalnız 40%-ə  qədərini sərf edir. Yaranan üzvi 

maddə kütləsinin qalanı, yəni ümumi məhsulun tənəffüsə sərf olunmayan hissəsi təmiz birinci (ilkin) məhsul 

adlanır, bu bitkinin artım ölçüsüdür və ondan konsument və redusentlər istifadə edir. Deməli, ilkin təmiz məhsul 

konsument və redusentlər üçün enerji ehtiyatıdır. Qida zəncirlərində  dəyişilərək (həzm olunaraq) heterotrof 

orqanizmlərin kütləsinin bərpasına sərf olunur.  

Vahid zaman ərzində konsument kütləsinin artımı qruplaşmanın  ikinci məhsulu adlanır. Lakin ikinci 

məhsul ümumi və təmiz məhsula bölünmür, belə ki, konsumentlər və redusentlər, yəni heterotroflar öz kütləsini 

birinci məhsulun hesabına artırır, yəni  əvvəlcədən yaradılan məhsuldan istifadə edir. İkinci məhsul hər trofik 

səviyyə üçün ayrıca hesablanır, belə ki, o, özündən əvvəlki səviyyədən daxil olan enerjinin hesabına formalaşır.  

Ekosistemin bütün canlı komponentləri – produsentlər,  konsumentlər  və  redusentlər bütövlüklə 

qruplaşmanın və ya onun ayrı-ayrı hissələrinin ümumi biokütləsindən (canlı çəki) ibarətdir. Bioloji kütlə adətən 

onun yaş və ya quru çəkisi ilə ifadə olunur, o, enerji vahidi ilə də (kalori, coul və b.) ifadə oluna bilər. Bu, daxil 

olan enerji gücü və orta biokütlə arasında əlaqəni aşkar etməyə imkan verir.  

Bioloji kütlənin  əmələ  gəlməsinə enerjinin hamısı  sərf olunmur, istifadə olunan enerji birinci məhsulu 

yaradır və müxtəlif ekosistemlərdə müxtəlif cür sərf oluna bilər.  Əgər konsument tərəfindən enerjinin sərfi 

sürəti bitkinin artım sürətindən geri qalırsa, bu produsentlərin biokütləsinin tədricən çoxalması baş verir və ölü 

üzvi maddənin artığı (bolluğu) yaranır. Bu hal bataqlıqların torflaşmasına, kiçik su hövzələrinin su bitkiləri ilə 

örtülməsinə, meşədə (məs., tayqada) qalın meşə döşənəyinin yaranmasına və s. səbəb olur.  

Stabil (sabit) qruplaşmalarda bütün məhsul praktiki olaraq trofik şəbəkələrdə  sərf olunur və bioloji kütlə 

dəyişməz qalır.  

 

5.4. Ekoloji piramidalar 

Ekosistemdə canlı orqanizmlər arasında qarşılıqlı münasibəti öyrənmək üçün təkcə qidalanma zənciri 

sxemindən deyil, ekoloji piramidalardan da istifadə edilir. Funksional qarşılıqlı əlaqələri, yəni trofik strukturu 

qrafik  şəkildə, ekoloji piramida adlı qrafiklərdə göstərmək olar. Piramidanın  əsasını produsentlər səviyyəsi 

təşkil edir, sonrakı qidalanma səviyyələri piramidanın mərtəbələrini və zirvəsini əmələ gətirir. Əsasən üç ekoloji 

piramida tipi məlumdur: 1) say (kəmiyyət) piramidası (Elton piramidası) – hər səviyyədə orqanizmlərin sayı 

ifadə olunur; 2) biokütlə piramidası – canlı maddənin kütləsini (ümumi quru çəki, kalorilik və s.) 

səciyyələndirir; 3) Məhsul (və ya enerji) piramidası universal xarakter daşıyıb ardıcıl trofik səviyyələrdə bi-

rinci məhsulun (və ya enerjinin) dəyişməsini göstərir.  

Enerji əsasən yırtıcı – şikar əlaqəsi ilə ötürülən trofik zəncirlərdə çox vaxt say piramidası qaydasına, yəni qi-

da zəncirlərində iştirak edən fərdlərin ümumi say zəncirinin hər sonrakı həlqəsində produsentdən konsumentlərə 

doğru azalma qanunauyğunluğuna əməl olunur (şəkil 5.5.). Bu hal bir qayda olaraq yırtıcıların qida obyektindən 

(şikardan) iri olması  və  yırtıcının birinin biokütləsini saxlamaq üçün bir neçə  və daha artıq  şikarın tələb 

olunmasıdır. Digər tərəfdən aşağı trofik səviyyədən yuxarı  səviyyəyə doğru enerjinin miqdarının itməsi (hər 

səviyyədən sonrakı səviyyəyə 10% enerji çatır) və metobolizmin fərdlərinin ölçüsü ilə tərsinə əlaqənin olmasıdır – 

orqanizm kiçik olduqca maddələr mübadiləsi intensiv gedir, onun sayının və biokütləsinin artm sürəti yüksəlir.  

Şəkil 5.5. Su hövzəsinin qidalanma zənciri 

 

Lakin müxtəlif ekosistemlərdə say piramidası formasına görə olduqca fərqlənir, ona görə sayın cədvəl 

formasında verilməsi daha yaxşı olar. Bioloji kütlənin isə qrafik şəklində göstərilməsi məqsədəuyğundur. O, 

müəyyən trofik səviyyədə canlı maddənin miqdarını aydın göstərir, məsələn, vahid kütlənin vahid sahədə 

yerləşməsi – q/m

2

 və ya həcm – q/m

3

 və s. ilə ifadə olunur.  

---

 

76

Yerüstü ekosistemlərdə biokütlənin aşağıdakı piramida qaydası  fəaliyyət göstərir: bitki kütləsinin cəmi 

bütün otyeyənlərin kütləsindən artıqdır, otyeyənlərin kütləsi isə bütün yırtıcıların biokütləsindən yüksəkdir 

(şəkil 5.6.). 

şəkildə bəzi biosenozlarda biokütlə piramidaları göstərilir. 

  

Øÿêil 5.6. Áÿçè áèîñåíîçëàðûí áèêöòëÿñèíèí ïèðàìèäàñû (Ô.Äðå, 1976) 

Ï - ïðîäóñåíòëÿð; ÁÊ - áèòêè êîíñóìåíòëÿðè; ßÊ - ÿòéåéÿí êîíñó-

ìåíòëÿð; Ô- ôèòîïëàíêòîí; Ç- çîîïëàíêòîí 

Şəkildən görünür ki, yuxarıda göstərilən biokütlənin piramida qaydası okean üçün gerçək (uyğun) olmayıb 

çevrilmiş (döndərilmiş)  şəkildədir. Okean ekosistemi üçün yırtıcıların biokütləsinin yüksək səviyyədə 

toplanması xarakterikdir. Yırtıcılar uzun illər ömür sürür, onların generasiya dövriyyəsinin sürəti aşağıdır, lakin 

produsentlərin – fitoplankton yosunlarının dövriyyə qabiliyyəti biokütlənin ehtiyatını yüz dəfələrlə ötüb keçə 

bilər. Bu o deməkdir ki, təmiz məhsul burada da konsumentlərin yediyi məhsuldan da artıqdır, yəni produsentlər 

səviyyəsindən keçən enerji bütün konsumentlərdən keçən enerjidən yüksəkdir.  

Buradan məlum olur ki, trofik əlaqələrin ekosistemə təsirinin daha mükəmməl əksi məhsulun (və ya enerjinin) pi-

ramida qaydası olmalıdır: vahid zaman ərzində  hər özündən  əvvəlki trofik səviyyədə biokütlənin (və ya enerjinin) 

miqdarı özündən sonrakından artıqdır. Məhsul piramidası trofik zəncirlərdə enerjinin sərfi qanununu əks etdirir. 5.7. 

şəkildə enerji piramidası göstərilir (Y.Odum, 1986).  

Nəticədə, piramidanın hər üç qaydası ekosistemdə enerji əlaqələrini əks etdirir, məhsul (enerji) piramidası 

isə universal xarakter daşıyır. 

  

Øÿêil 5.7. Åëòîíóí ñàäÿëÿøäèðèëìèø ïèðàìèäà ñõåìè (Ã.À.Íîâèêîâ, 

1979) 

Təbiətdə stabil sistemlərdə biokütlə az dəyişir, yəni təbiət ümumi məhsulu tam istifadə etməyə cəhd edir. 

Ekosistemin enerjisi və onun kəmiyyət (say) göstəriciləri haqda əldə edilən məlumat məhsuldarlığı pozmadan 

(dağıtmadan) təbii ekosistemlərdən hər hansı bir miqdarda bitki və heyvan biokütləsini götürmək 

mümkünlüyünü dəqiq nəzərə almağa imkan verir.  

İnsan təbii sistemlərdən kifayət qədər çox məhsul götürür, buna baxmayaraq onun üçün əsas yem mənbəyi 

kənd təsərrüfatı hesab olunur. Aqrosistem yaradaraq insan daha çox təmiz bitki məhsulu götürməyə çalışır, lakin 

otyeyən heyvanları, quşları və s. yemləmək üçün bitki kütləsinin yarısı sərf edilməlidir, məhsulun çox hissəsi 

sənayeyə gedir və tullantılarda itirilir, yəni burada təmiz məhsulun 90%-i itir və yalnız 10%-i bilavasitə insan 

tərəfindən istifadə olunur.  

 

---