Maqsadlar
Vositalar
Vazifalar
Ijtimoiy
psixologik
Iqtisodiy
Mohiyat
texnalogik
Siyisiy-
mafkuraviy
Ma’muriy-
boshqaruv
Maqom
Rol
Qadriyat
Meyor
Ehtiyoj
Kutish
Ko’rsatma
Rag’bat
Qiziqish
49
8
-rasm. Ijtimoiy-psixologik faoliyat modeli
18
Binobarin, xulosa qilish mumkinki, boshqaruvning haqiqiy mexanizmlari
ishontirish, bo’ysunuvchilar bilan o’zaro munosabatlar, motivlash va nazoratdir.
Ishontirish mexanizmi u yoki bu vazifani hal etishda ijrochini manfaatdor
shaxsga aylantirishda rahbarga yordam beradi. Ijrochi faoliyatining
samaradorligi ichki va tashqi motivlarni belgilovchi motivlashning kuchiga,
jamoaning hissiy kayfiyatiga bogliq. Nazorat ijrochi (yoki jamoa) faoliyatidagi
og’ishlarni o’z vaqtida topish va tegishli boshqaruvchilik qarorlarini qabul qilish
uchun rahbarga imkon beradi. Ko’rsatilgan boshqaruv mexanizmlari uchun
rahbarning bo’ysunuvchilar bilan o’zaro munosabatlari xarakteri tartibga
soluvchi shart-sharoit hisoblanadi.
3.2. Menejmentda xodimlarni rag’batlantirishning rivojlangan
mamlakatlar tajribasi.
O’zbekistonda mehnat omilini rivojlantirish davlat iqtisodiy siyosatining
ustuvor vazifasi sifatida belgilanar ekan, bu sohadagi xorij mamlakatlari tajribasi
18
Е.П.Ильин.Мотивация и мотиви.-Спб:Питер, 2011.263 стр.
50
ham hisobga olingan.
Iqtisodchi olimlar jahxon mamlakatlarida xodimning mehnati motivatsiyasi
tizimini tashkil etishda uchta modelni farqlaydilar:
1.Evropa
modeli. U ijtimoiy davlat modeli sifatida ham ta’riflanib,
mehnat motivatsiyasi tizimini tashkil etishda davlatning ishtiroki nazarda
tutiladi. Bu model Shvetsiya, Daniya, Germaniya, Norvegiya, Frantsiya,
Finlyandiya kabi mamlakatlarga xosdir.
2. Amerika modelida mehnat motivatsiyasi tizimini tashkil etishda
davlatning ishtiroki nisbatan kamrokdir. Bu tizim ko’prok AQSH, Buyuk
Britaniya, Avstraliya, YAngi Zelandiya kabi davlatlarga taalluklidir.
3. Osiyo modeli . Ko’proq Yaponiya, Janubiy Koreyaga xos bu motivatsiya
tizimi asosida xodim o’zaro munosabatlarida bir-biriga hurmat, katta
yoshdagilarga izzat-ikrom, o’zaro ishonch yotadi. Yapon menejmentining
yetakchilari K.Matsusita va A.Morita korxona strategiyasi va tashkiliy tuzilmasi
asosiga inson xohish - istagi va qobiliyati qo’yilishi kerak
degan qoidani ilgari
suradilar. A.Moritaning ta’kidlashicha, “Birorta nazariya, dastur yoki hukumat
siyosati korxona muvaffaqiyat qozonishini ta’minlay olmaydi. Buni faqat
insonlar ta’minlay oladilar”.
13
“
HPU
”,
“Mitsubishi”,
“Toyota”,
“Nissan”
kabi
yirik
yapon
kompaniyalarining ishlab chiqarishni tashkil etishdagi tajribalari, ularning ulkan
muvaffaqiyatlari bevosita ana shu tamoyilga tayangan holda xodimni mehnatga
eng samarali ravishda qiziqtira olganliklari samarasi ekanligidan dalolat beradi.
Xususan, A.Morita tomonidan “
HPU
” kompaniyasi uchun ishlab chiqqan
asosiy tamoyillari quyidagilardan iboratdir:
-kompaniya uchun yirik maqsadlarni tanlash va xodim oldiga ulkan ilmiy-
texnikaviy vazifalarni quyish;
-xodimda bir oila a’zolari xis-tuyg’ularini shallantirish va butun choralar
bilan rag’batlantirish;
-xodim ijodiy tashabbuskorligini butun choralar bilan kuchaytirish,ongli
ravishda qat’iy rejalashdan voz kechish.
51
Xitoyda korxonalarni davlat tomonidan qo’llab-quvvatlanishi ularda eng
zamonaviy texnologiyalarni joriy etish uchun maxsus jamg’arma tashkil
etilishida o’z ifodasini topgan. Mazkur jamg’arma orqali korxonalarga grantlar
ajratish yo’lga qo’yilgan. Bu toifadagi korxonalar tashkil etilishi vaqtida ishlab
chiqarishni eng zamonaviy texnologiyalar asosiga quyishni rejalagan bo’lsalar, 1
mln. yuan (120 ming AQSH dollari) miqdoridagi grant olish huquqiga ega
bo’ladilar. Ishlab chiqarishni yanada kengaytiradigan bo’lsalar 2 mln.
yuangacha, texnologiyalarni modernizatsiya qilshga 1 mln. yuandan 2 mln.
yuangacha moliyaviy yordam - subsidiya olish imkoniyatiga ega bo’ladilar.
Jahon banki ma’lumotlari ham ishlab chiqarish samaradorligini oshirishda
xodimni mehnatga bo’lgan qiziqtirish bu omili hal qiluvchi rolidan yaqqol
dalolat beradi. Chunonchi, ushbu ma’lumotlarga ko’ra AQSh milliy
daromadining 76,0 % bevosita ana shu “inson salohiyati” - uning bilimi,
malakasi, tajribasi, tashabbuskorligi, korxonasiga sadoqati natijasidir. Garbiy
yevropa mamlakatlarida ham korxonalar ishlab chiqarish samaradorligining
74,0 % i “inson salohiyati” ulushiga to’g’ri kelayotgan ekan.
19
Bozor iqtisodiyoti taraqqiy etgan davlatlardagi kompaniya va firmalarda
qo’llaniladigan moddiy jihatdan rag’batlantirishning quyidagi asosiy shakllari
keltirilgan
:
Mukofotlar (bonuslar), ish haqi, foydaga sheriklik, qo’shimcha to’lovlar
rejasi, kechiktirilgan to’lovlar, aksiya sarmoyasida ishtirok etish, korxona
transporti,transport harajatini to’lash, stipendiya berish dasturit,ta’lim olishda,
yordam berish, ovqatlanishni qoplas, firma mahsulotini sotib olish uchun
chegirma, maslahat xizmatlari, jamoa bilan dam olish,klubga a’zolik(sport,
qiziqish boyicha va hkz, kredit olish asotsatsiyalari, hayotni sug’urta qilish,
xodimlar musobaqasi, kasaba uyushmalariga a’zolik, tibbiy ko’rikdan o’tish,
qaramog’idagi oila a’zolari hayotini sug’urta qilish, baxtsiz hodisalardan
sug’urta qilish, tibbiy xizmat, baxtsiz hodisalardan sug’urta qilish, qarmog’idagi
19
Abduraxmonov K.X. va boshqalar. Personal boshqaruvi. Mehnat nashriyoti. Toshkent 2007y.214b.
52
oila a’zolari hayotini sug’urta qilish, jamg’armalar, pensiya, ta’til, dam olish
kunlari, jamg’arlar fondlari va h. k.
Iqtisodchi olimlardan E.Meyo birinchilar qatori ilmiy asoslangan ish
operatsiyalari hamda ish haqi miqdori yuqoriligining o’zigina hamisha ham
mehnat unumdorligini oshirishga xizmat qilmasligini aniqladi. Uning
tadqiqotlari mehnat motivatsiyasi psixologik jihatlariga e’tiborni kuchaytirish
zarurligini ko’rsatdi. Natijada “insonni boshqarish” nazariyasi yuzaga chiqdi.
Mehnat motivatsiyasida xodimlar yoshini ham hisobga olish kerak.
Albatta,
ishlab
chiqarishni
tashkil
etish,
texnologiya
darajasi
O’zbekistondagidan farq qiladigan taraqqiy etgan davlatlardagi kompaniya va
firmalarda qo’llanilayotgan mehnat motivatsiyasi tajribasini mamlakat ishlab
chiqarishlariga aynan ko’chirish bilan ko’zlangan natijaga erishib bo’lmaydi.
Lekin, jahon korxonalari eng ilg’or tajribalarini o’rganish, umumlashtirish, tahlil
etish asosida ishlab chiqilgan shunday hammabop qoidalar mavjudki, ulardan
ijodiy foydalanmasdan korxonani oyoqqa turgizish, bozordagi keskin raqobat
sharoitlarida muvaffaqiyatli faoliyat yurgizishini ta’minlash juda mushkul.
Mehnat motivatsiyasi korxona muvaffaqiyatini ta’minlaydigan ana shunday
omillarning eng asosiylaridan biridir.
Dostları ilə paylaş: |