73
Rayon ərazisindəki əhali meyvəçilik və heyvandarlıqla
məşğul olur, baqqal ticarətinə maraq
gostərirlər.
Ordubadlılar İslam dininə etiqadlı olduqlarından I Şah Abbasın hakimiyyəti dövründə müxtəlif
vergilərdən azad edilmişlər. Əhali dini və dünyəvi elmlərə maraq göstərmiş, mədəniyyət və incəsənət
sahələrinə biganə olmamışlar. Onlar milli ənənələrə sadiq qalaraq Novruz bayramı günlərində el
şənliklərini təntənəli keçirər, “Xan bəzəyər”, kosa ilə keçəlin məshəkəli səhnəciklərinə baxarlar.
Ordubad xalqı orta əsrlərin ensklopedik biliklərini qazanmış N. Tusinin nəslindən olan akademik
İsrafil
Məmmədov, akademik Y. Məmmədəliyev, yazıçı M. S. Ordubadi, yazıçı və publisist Ə. Əylisli,
xanəndə H. Qubadov, müharibə qəhrəmanı N. Rəfiyevlə və başqa görkəmli şəxslərlə fəxr edirlər.
Ordubad şəhərində Azərbaycan MEA-nın “Darıdağ” elm-istehsalat karbo-hidratlı sular birliyinin
Elmi Mərkəzi fəaliyyət göstərir.
Ordubad rayonu ərazilərində bir çox mənəvi inanc yerləri olan pir və ziyarətgahlar qalmaqdadır.
74
Tivi pirləri
Ordubad rayonundakı Tivi kəndi okean səviyyəsindən 3.000 metr yüksəklikdə, Süzgün çayının
yamaclarında yerləşmişdir.
Ordubad şəhərindən kəndə 60 km məsafədə yol çəkilmişdir. Parağadan keçən dağ yolu qış
aylarında təhlükəli olduğundan həmin kəndə yeni təhlükəsiz ikinci yol çəkmişlər.
Tivi kəndindəki əhalinin sayı 1.347 nəfər (2005-ci ilin st. məl.) olub. Meyvəçilik və
heyvandarlıqla məşğuldurlar. Əhali əsasən Zəngəzurdan gələrək məskunlaşmış qədim türk dilli
Azərilərdir. Tivi kəndi rayonda mədəni-sosyal sahələri yüksək inkişaf etmiş yaşayış yeridir.
Kənddə
yeni məktəb binası tikilmiş, mədəniyyət evi, kitabxana, mama feldişer məntəqəsi, gündəlik təlabat
mağazaları, iaşə pavliyonları, poçt-rabitə və radiotele-ötürücü yarım stansiyası və sairə fəaliyyətdədir.
Əhalinin şəxsi evləri iki mərtəbəli aynəbəndli, üstü şiferlə örtülü və şəxsi minik maşınları ilə
təsərrüfat əkin sahələri də, vardır.
Tivililər qonaqpərvər, qayğıkeş və zəhmət sevər İnsanlardır.
Kəndin əhalisinin orta yaşayış ömürləri aşağıdır. Belə ki, ətraf dağlardakı sel suları zamanı
radiaktiv süxurların üzə çıxması və kənddəki bioloji amillər nəticəsində (çox saylı qoz və qovaq
ağacları, ardıc kollarının olması ilə) özünü göstərmişdir.
Bunları sadəcə olaraq kənddəki iki qəbrstanlıqda dəfn olunanların məzar daşlarındakı yazılmış
doğum və ölüm tarixlərindən müşahidə etmək mümkündür.
Tivi kəndində e.ə. II-I minillikdə Dəmyələr nekropolu (Yaşayış yeri), e.ə.
I minillikdə Dəmirçilər
nekropolu, e.ə. II-I minillikdə İlikliqaya nekropolu və başqa tarixi-arxeoloji yerlər qalmışdır.
Tivi kəndində iki məscidlə çox saylı pirlər vardır ki, onların sayı 70-ə yaxındır.
Kəndin yaşlı sakinləri söyləyirlər ki, yer üzünü su alan zaman Nuh peyğəmbərin gəmisində
gələnlər ərazidəki Qapı Cudi (Qapıcıq-3.906 m.) dağında nicat tapmış və sonradan su çəkildikcə onların
ocaq yerləri dövrümüzədək qalmış, ziyarətgahlara çevrilmişdir. (?)
Haliyyədə Tivi kəndində qədimdən qalma pir (ocaq) yerləri bunlardır; Qapıcıq, Qız-oğlan, Qara
pir, Bibi Qətəl, İmran, Beş qardaş, Palıd, Tağı, Sarı qaya, Dağdağan, Cəviz, İmran mülkü, Əliəbbas,
Qara daş, Həmzə, Navur, Anabat və s. Bunlardan başqa bir neçə sayda ocaq (pir) yerləri kəndin
kənardakı qayalıqlar arasındadır.
Ən uca zirvədə olan Qapıcıq pirində daşlardan tikilmiş (20 sm. ucalığında)
xüsusi sahə və ətraf
qaya daşları üzərində çəkilmiş müəmmalı rəsmlər olan Gəmiqaya (E.ə. IV-I minillik) əraziləridir.
Tivi kəndindəki Anabat piri rayonda şöhrət tapmış ziyarətgahlardan olmaqla kəndin içərisindəki
eyni adlı məsciddədir.
Pirin şöhrət qazanması orada saxlanılan möcüzəvi “ələm”dədir. Həmin ələmi (əşyanı) kəndin
mollası Məşhədi Novruz kişi tərəfindən qoruyaraq saxlamışdır.
Pirdəki (məsciddəki) möcüzəvi ələmin adını “Tir-Əbülfəth” adlandırmışlar (
Həmin söz ərəbcə
“zəfər bayrağı” mənasında olmaqla, İslam savaş tarixində sancaqbəylər (bayraqdarlar) hərbi
yürüşlərdə “Zəfər bayrağı”nı şərəflə gəzdirərdilər).
“Məgər görmürsünüz ki, Allah yeddi göyü qat-qat necə yaratdı?! Orada ayı bir nur, günəşi də bir
çıraq etdi. Və Allah sizi yerdən bir bitki kimi göyərtdi. Sonra sizi yenə ora qaytaracaq və çıxaracaqdır.
Allah yeri sizin üçün xalı etdi ki, onun geniş yollarında gəzəsiniz!” (Quran, “Nuh” (71) s. a. 15-20.)
75
Tir-Əbülfəth ələmi
Tivi kəndindəki Anabat məscidində illərdən bəri qorunub saxlanılan möcüzəvi əşya olan “Tir-
Əbülfəth” ələmi vardır.
Ələmin möcüzəvi sirri, əsasən “tovuz quyruq” şəkildə metal parçasının çərçivəsindəki nazik
məftil şəbəkə üzərindəki yazılardadır.
Ərəb əlifbası ilə çərçivədə Allah,
Məhəmməd, Əli, Fatimə, Həsən və Hüseyn sözləri yazılmış
əşyanın forması su damlasına oxşayır. Həmin “damlanın” eni 17, uzunluğu isə 25 sm-dir.
Metal şəbəkə üzərindəki yazılmış hərflər qırıldığından tor şəbəkənin üzərinə mühafizə edici
sellioid təbəqə pərçimləmişlər.
Tor şəbəkədəki yazılar ortadakı “əlif” hərfinin üzərində yerləşərək yanlarında isə “pənc-Ali-
əba”nın (
Rəvayətə görə, Məhəmməd (s.ə.s) peyğəmbərin əbasının altında Əli, Fatimə, Həsən və
Hüseynlə yanaşı Cəbrayıl mələk də oturmuşdur. (Bax, “Mövlüdnamə”yə, Bakı-1996) adları vardır.
Hər ilin Məhərrəm ayının əvvəlinci günü məsciddəki ələm saxlanılan sandıqdan cingiltili səs
gəlir. Bundan sonra sandığı açaraq ələmi ehtiramla ələ götürüb, Quranın Bəqərə surəsindəki “Ayətəl-
kürsü” duasını oxuyub, Məhəmməd (s.ə.s) peyqəmbərə salam (salavat) deyirlər. . .
Ələmin əsas başlıq hissəsi (möcüzəvi əşyanın) uzunluğu 1 metr, eni isə 30 sm. olaraq köhnə paslı
dəmirdəndir. Onu uzun payaya bənd edərək nümayiş üçün kənddəki meydana aparırlar.
Həmin günlərdə kəndə qonşu kəndlərin əhalisi axışıb qonaq kimi ziyarətə gəlirlər. Meydanda
ələmdarı (sancaqbəyini) sanki möcüzəvi bir qüvvə dartaraq nəzir gətirmiş adamlara tərəf aparır. Həmin
anda yuxarı vəziyyətdə olan ələmin payası nəzir verənə tərəf əyilərək sanki xeyir-dua istəyir. Nəzir
deyən ziyarətçi ehtiramla ələmi öpər, niyyət etdiyi nəzirini payadakı qara rəngli parçaya bağlayır.
Bundan sonra ələm sürətlə qalxaraq başqa səmtə tərəf ələmdarı dartıb aparır. . .
Məhərrəm ayının onuncu günü (Şiə təriqəti müsəlmanlarının üçüncü imamı Həzrət Hüseynin
(Hicri 61-ci ildə) İraqın Kərbibəla çölündə şəhadətə çatdırılması anı) ələm sancaq bəyini dartaraq
meydandakı qara örtüklü kəcavəyə tərəf gətirir. Bu zaman sanki təbiətdə bir matəm sədası yaranır.
(Kərbibəla şəhidlərinin səslərinə səs verilir).
Atlar kişnəyir, qoyun-quzular mələşir, xoruzlar da səs-səsə
verərək banlayırlar.
Müqəddəs Quranın sözləri ilə desək, bu kədərli səhnəni görən gözlər, eşidən qulaqlar lazımdır.
Bütün bunlar Allahın qüdrəti ilə möcüzələrindəndir.
Möcüzəvi Tir-Əbülfəth ələmini Tivi kəndinə gətirilməsini kəndin mömünləri belə söyləyirlər;-
Keçmiş vaxtlarda (XIX əsrin axırlarında) Naxçıvanlı Kərbəlayi Muxtər Hacı Ələkbər oğlu atasının
məsləhəti ilə İraqın Nəcəf şəhərinə ruhanilik elmlərini öyrənməyə gedir.
Muxtəri Nəcəfdəki həmyerliləri (
Nəcəfdəki azəri türkləri sayca on min nəfərdən artıq olaraq
Xəlifə Mötəsim İbn Şimirin hakimiyyəti dövründə, Naxçıvandan sürgün olunanlardır) səmimi
qarşılayaraq ona himayədarlıq etmişlər. Nəcəfdə onbeş il müddətində təhsil alan Muxtərə Üləma ruhani
rütbəsi (Şeyxül İslam titulu) verilmişdir.
O, vətənə qayıdarkən İrandakı müqəddəs ziyarətgahları görmək məqsədi ilə Tus şəhərinə gedir.
Muxtar orada şiə müsəlmanlarının səkkizinci imamı Həzrət Rzanın dəfn
olunduğu məqbəni ziyarət edib,
imamın yolunda özünü şəhadətə çatdırmış naxçıvanlı Hacı Muradın ruhuna dualar oxumuşdur.
Məşhəddən qayıdanda Məşhədi Muxtər Qumla Tehran şəhərlərindəki müqəddəs ziyarətgahlarda
olur. Qumda olarkən onun Üləma ruhani şəhadətnaməsini görən İranın Ali Dini İşləri üzrə hakim
dairələri tərəfindən Ələmdar vilayətinə Qazi təyin olunmuşdur.
Muxtər Ələmdarda Qazi rütbəsini icra edərkən oradakı azərbaycanlı ailəsindən qız alaraq evlənir.
Bundan sonra Qazi Muxtər Ələmdarda xeyriyyəçiliklə məşğul olub, orada məscidlə mədrəsə binalarını
tikdirir, körpə uşaqları məktəbdə oxudur, İslam ehkamlarını təbliğ edir. O, Ələmdarda ədəbi “Zikr” adlı
dərnək yaratmış, həm özünün yazdığı, həm də digər dərnək üzvlərinin ədəbi fəaliyyətlərini cəmləyərək
bir neçə adda kitabların çap olunması üçün Qum şəhərinə göndərmişdir
(Mərceyi Üləma Müxtər ibn
Ələkbər ağanın (qazinin) əl yazma kitabları, İranın Qum şəhərindəki “Məsuməyi-Qum
kitabxanası”ndadır. Müəllifin yazdığı “Muxtərnamə” adlı şerləri vətənpərvərlik ruhunda qələmə
alınmışdır).
Muxtərin atasının vəfatı ilə əlaqədar ailəsi ilə birlikdə köçüb Ordubada gəlirlər. Məşhədi Muxtər
özü ilə gələrkən çox saylı kitablarla bərabər həmin möcüzəvi “Tir-Əbülfəth ələmi”ni gətirmişdir.