MəŞrutə İNQİlabi iLLƏRİNDƏ demokratiK ƏNƏNƏLƏRİn formalaşmasi 1905-1911
Yüklə 1,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
[Skriv text] www.achiq.info
8 İnqilab məğlub olduqdan sonra ölkənin hər yerində olduğu kimi, Cənubi Azərbaycanda da bütün demokratik təşkilatlar qadağan edildikdə demokratik qəzetlər bağlandı, onların leqal fəaliyyəti yenidən dayandırıldı. Bunun əksinə, əksinqilabçı qüvvələr və hakimiyyətini möhkəmlətmək üçün mətbuatdan daha geniş istifadə edirdi [8,47]. Bu dövrdə qatı monarxist məsləkli və imperializmə xidmət göstərən «Fikir», «Tofiq» kimi (mürtəce mövqedə duran bu iki qəzetin redaktorları mənşəcə erməni idi – P.M.) əksinqilabi qəzetlər nəşr edilirdi ki, bunlar maliyyə cəhətdən çar konsulu tərəfindən təmin olunurdu. Meydanı boş görən həmin qəzetlər xalq kütlələrini aldatmaqda irtica əlində bir silaha çevrilmişdi. «İnsaf» qəzeti yazırdı ki, bunlar köhnə istibdadçı və din alverçisi idi. Azərbaycan xalqını təmsil edə bilməzlər: «Millətimiz şəhidlərin qanı bahasına aldığı məşrutədən əl çəkməyəcəkdir. Yaşasın və paydar olsun qanuni-əsasi və məclisi-milli! Ey vətənin şərəfli övladları, düşmən müqabilində əyilməyin başınızı uca tutun, vətənin istiqlalı, məşrutə və azadlığının ehtiyacı sizin mətanət və hümmətinizə bağlıdır [86].
Təbrizdə Məşrutə qanunu elan edildikdən sonra çıxan mətbu orqanı «Ruznaməyi-milli» («Milli qəzet») olub. Bir müddət sonra bu ad da dəyişilib «Cəridəyi-milli» adı ilə çıxdı. Qəzet 38 sayından «Azərbaycan əyalət əncüməni»nin rəsmi orqanı kimi fəaliyyət göstərərək «Əncümən» adı ilə yayıldı. Qəzet 1906-cı ildə oktyabr ayının 19-da Təbrizdə Mirzə Əli Əkbər Vəkilinin redaktorluğu ilə nəşr olunub. İlk illərdə həftədə 2 dəfə, Mahmud Qənizadənin redaktoru olduğu illərdə isə həftədə 3 dəfə çap olunub. Qəzetin adının altında bu sözlər yazılırdı: «Xalqın və tacirlərin istəyi üzərinə bu qəzet çox sadə bir dildə yazılır». Qəzetin titul səhifəsində XI-XIV əsrdə Azərbaycanın Atabəylər dövlətinə mənsub olan, sonralar isə Qacarların rəsmi embleminə çevrilən Şir və günəş əks olunmuşdu. Qəzetin nəşri 1911-ci ilədək davam etmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, «Əncümən» Məşrutə inqilabı dövründə işıq üzü görən ilk milli orqan idi. Bununla yanaşı, o dövrdə qəbul olunmuş İran və Cənubi Azərbaycan mətbu orqanlarına tətbiq edilən qaydalardan yan keçərək, yəni Mətbuat Nazirliyinin icazəsi olmadan nəşrə başlamışdı. Bu qəzet o dövrdə İranda azad mətbuat anlayışının ilk qaranquşu idi. Qəzet əsasən Əncümənin və Milli məclisin müdafiə etdiyi müzakirə və qərarları, həmçinin konstitusiyanın həyata keçirilməsi ilə bağlı xalqın tələblərini ardıcıl çap edirdi. Bununla yanaşı qəzetdə müxtəlif şəhərlərdən konstitusiyanın qaydalarını kobudcasına pozan ünsürlərin əməllərini ifşa edən etiraz məktublarına yer ayrılırdı. Qəzet çarizmin və İngiltərənin İrana qarşı hərbi-siyasi müdaxilə planlarını aşkara çıxarmağı və xüsusilə 1907-ci il ingilis-rus sazişinin müstəmləkəçilik və işğalçılıq məqsədlərini açıb göstərməklə antiimperialist hərəkatın qüvvətlənməsinə böyük xidmət göstərirdi. Bu cəhətdən qəzetin siyasi şərhləri çox təsirli idi: «İngiltərə və Rusiya dövlətinin bu müahidəni bağlamaqdan... əsl məqsədlərini işğalçılıq müstəmləkəçilik,
[Skriv text] www.achiq.info
9 özlərinin siyasi, eyni zamanda iqtisadi-ticarət mənafelərini təmin etməkdədir» [8, 246]. Məşrutədən sonra ortaya çıxan əyalət və vilayət əncümənləri arasında ən önəmli və güclü mövqeyə sahib olan «Təbriz milli əncüməni» orqanı olaraq yayınlanan, yalnız Təbriz və Azərbaycanda deyil, İranın hər tərəfində özəlliklə də Tehranda cərəyan edən Məşrutə xəbərlərini ehtiva etdiyindən çox önəmli bir yerə sahibdi. Məmmədrza Heyət qəzetdə Azərbaycan türkcəsinin durumu ilə bağlı yazırdı: Qəzetin bəzi saylarında çıxan bir neçə şeir istisna olmaqla tamamilə farsca nəşr olunurdu. Amma qəzetə verilən elan və xəbərləri nəzərə alsaq bəzi hallarda türkcə olurdu» [108, 1384, № 138-139, 31]. Tədqiqatçı M.Heyət «Əncümən» qəzetinin saylarını araşdıraraq ona ayrıca məqalə həsr etmişdir. Onu cüzi dəyişikliklə oxucuya təqdim edirik. Qəzetin 9-cu sayında verilən bir elanda Təbrizin «Ədəbiyə» məktəbində heç məktəbə getməmiş 7 yaşında uşaqların 4 ay içində fars, türk və ərəb dilində yazıb-oxumaq təklifi verildiyi və məktəbin ana-atalar qarşısında sınaqdan keçirildiyi bildirilmişdir. 32-ci sayında eyni məktəb öyrəncilərinin, müəllimlər ilə birlikdə Təbriz Əncüməninə gedib «Əncümən» üzvlərinə türkcə şeirlər oxuduqlarını, Əncümənin məktəbə 25 tümən yardım etdiklərini və qəzetin hər həftə 60 nüsxə öyrəncilərə pulsuz göndərilməyi xəbəri və orada oxunan şeirlər dərc olunmuşdur. Şeir belə başlayır: Məktəbdir ənbiyadə nəbilik əlaməti, Məktəbdir ovliyadə vəlilik səadəti. Məktəbdir aləmdə yetirən hər hidayəti, Məktəbdir orgədən bizə əmri-şəriəti. Qəzetin 44-cü sayında yenə də «Səadət», «Ədəbiyyə», «Nübar» məktəblərinin öyrəncilərinin müəllimləri ilə birlikdə teleqraf mərkəzinə getdikləri və orada şeir və xitabə oxuduqları bildirilir. Oxunan xitabədən sadəcə «Biz bir qaşıq qanımızı əlimizə alıb millətə nisar (qurban – P.M.) eləməyə gəlmişik» cümləsini örnək verərək oxunan şeir tamam çap edilmişdir:
Eyni sayda «Pərşəriş» və «Rüşdiyyə» məktəbi öyrənclərinin də oxuduqları xitabələr nəşr edilib. «Əncümən» qəzetinin 116-cı sayının sonluğu, 3-cü səhifənin isə yarısı türkcədir. Türkcə olan mətnlər əslində «Səadət» və «Nübar» məktəbləri müəllimlərinin danışmalarından ibarətdir. Məktəb öyrənciləri ilə Yüklə 1,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|