Mətanət yaqubqizi azərbaycan folklorunda tolerantliq və multikulturaliZM
Yüklə 0,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
36 xalqlarının həyatının hər bir sahəsində özünü göstərməkdədir. Qeyd etdiyimiz kimi, bu bölgədə istər məbədlər, istər kilsələr, istərsə də məscidlər bu dinlərə sitayişin bariz göstəricisidir. Mad- di mədəniyyət abidələrimiz həm də insanların lap qədimdən dost- luq münasibətlərini özündə əks etdirir. “Tarixən Günəşə, Aya sitayiş 1 edən udilər Albaniyanın baş- qa sakinləri kimi IV əsrin əvvəllərində Suriyadan keçmiş mono- fizit məzhəbli xristianlığı qəbul etmişlər. VII əsrdə Azərbaycanın ərəblər tərəfindən işğalı ilə əlaqədar olaraq ölkədə yeni din – islam dini meydana gəldi. Lakin yerli əhalinin bir hissəsi, o cüm- lədən udilərin dağlıq ərazilərdə məskunlaşan hissəsi islam dinini qəbul etməyib, xristianlıqlarını qoruyub saxlamışlar” (52, s.211). “Udilər yeganə aborigen Azərbaycan xalqlarındandır ki, İslam di- nini qəbul etməmişdir” (53; səh: 14). “1836-cı ildən qriqoryan təriqətini qəbul etdikləri üçün bu cəhəti nəzərə alan bəzi müəl- liflər udiləri səhvən erməni saymışlar” (52, s.50). Müəllif bu fikri qeyd etdikdən sonra hansı müəlliflərin məhz bu yanlışlıqlara yol verdiyini ətraflı şəkildə göstərərək udi- lərin ermənilərə qətiyyən aidiyyatı olmadığını sübuta yetirməyə çalışmışdır (52; səh: 50-51): “...Xristian dinini saxlamış oldular. Bundan istifadə edən erməni kilsəsi tədricən udilərin qriqoryan- laşdırılması prosesinə başladı... udilərin hansı qədim dinə mənsub olması sualına cavab verməklə biz Azərbaycanın və ümumilikdə isə Qafqazın köklü əhalisi ilə ermənilərin heç bir əlaqəsi olma- ması faktını da açıqlamış oluruq” (52, s. 419). Müəllif udilərdən bəhs edərək qeyd edirdi ki, udilər məcburi şəkildə xristianlaşdırılmasına baxmayaraq, öz əski inanclarına eti- qad etməkdə davam edirdilər. “Hətta xristianlığı qəbul edəndən sonra belə udilər özlərinin bütpərəst etiqadlarının baş səcdəgahı olan Aya sitayişi davam etdirirdilər. Xristian udilər indi də qədim dualarını oxuyarkən çox vaxt üzlərini Aya tərəf çevirirlər” (53, s.223). 1 Əslində bu inanc bütün bölgə əhalisinə aiddir . 37 Alban-Udi Xristian Dini İcmasının sədri Robert Mobili “Udilər: dil, din və etnoqrafiya kitabında udilərin Ayla bağlı inanclarını aşağıdakı kimi əsaslandırır: “İndinin özündə də xris- tian udilər çox vaxt öz dualarını Aya ünvanlayırlar. Təsadüfi deyil ki, bu müqəddəsliyin Alban-Udi dilindəki adını “Xaş” xaçın adı və simvolu ilə əlaqələndirirlər. Udi dilində “xaşdesun”, “pul xaş” terminləri “xaç çəkmək” mənasında bu gün də işlədilir... kənddən kənarda müqəddəs yerlərə gedirdilər. Müqəddəs Yelisey kilsəsi, Müqəddəs Georgi ocağı, Komrat ocağı, Çotari ocağı 1 , Yalovlu tə- pə ocağı, Bulun ocağı”; onların odla (ocaqla) əlaqəsi həmin adla- rın etimologiyasından başqa formalarında da öz əksini tapır – yəni daş yığını və üzərində şam. Fakt olaraq Ocağın sakral rolu kil- sələrdən daha üstün olub” (213, s.23). Çox hörmətli Robert Mobili “xaç” sözünü udi dilindəki “xaş” sözü ilə bağlayır. Bizcə, bunu belə başa düşmək lazımdır ki, udi dilində işlənən “xaş” sözü və bu sözün iştirakı ilə işlənən “xaşdesun”, “pul xaş” və buna bənzər digər ifadələrdəki bu söz udi dilinə məhz Azərbaycan dilindən keçmişdir. Çünki bunun ək- sini təsəvvür etmək belə mümkün deyil. Belə ki, hal-hazırda təkcə Azərbaycanda deyil, bütün Türk dünyasında, yəni Türkiyə, Öz- bək, Qazax, Qırğız türkcələrində də xaç mənasında məhz “xaç”, “haç” sözləri və ya onun müxtəlif fonetik variantları işlədilir. Əgər bir anlığa düşünsək ki, bu söz yaxın təmas nəticəsində Azərbaycan dilinə udi dilindən keçmişdir, o halda ortaya belə bir cavabsız sual çıxar: Bəs bu söz Türkiyə, Özbək, Qazax, Qırğız türkcələrinə necə daxil olmuşdur? Bizcə, “xaç” sözünün ilkin variantı “haç” şəklində olub “haça” sözündən əmələ gəlmişdir. Yəni “haça” sözündəki “a” saitinin düşməsi nəticəsində əmələ gəlmişdir. Sifət bildirən sözlərdə son saitin düşməsi ilə isim əmələ gəlməsi və ya isimlərə müvafiq sait artırmaqla sifətin əmələ gəl- məsi türk dilləri üçün xarakterik bir haldır. Bizcə, artıq qeyd etdiyimiz kimi “xaç” sözü bu gün də dilimizdə işlənməkdə olan “haça” sözü əsasında formalaşmışdır. Məlum olduğu kimi, haça 1 Bu məbəd hazırda fəaliyyət göstərən yeganə alban xristian məbədidir. 38 ağacın budaqlarının gövdəsinə birləşdiyi hissəyə deyilir. İstər iki, istər üç, istərsə də daha çox saylı budağın gövdəyə birləşməsi isə mahiyyətdə heç nəyi dəyişmir və buna da haça deyilir. Bu sə- bəbdən də “xaç” sözünün “haça” sözündən əmələ gəldiyini dü- şünmək daha doğru və məntiqidir. Müasir türk dilində “xaç” mənasında məhz “haç” sözü iş- lənir. Yəni Türkiyə türkləri bu gün də “xaç” məqamında “haç” sözünü işlədirlər. Bu da söylədiyimiz fikrin, yəni “xaç” sözünün “haça” sözündən əmələ gəldiyini bir daha sübut edir. Tədqiqatçı – araşdırmaçı Araz Qurbanov da xaçın Tenqri, Humay rəmzi, haça, aça, aşa, sarakay, haç, xaç, aşamay, elşən - kosmoqonik (kainatın, dünyanın yaranışı) və dini inanclarla əla- qəli olduğunu qeyd etmişdir (123, s.94). Oğuz rayonunda Aya baxanda salavat çəkmək adəti günü bu gün də gündəmdədir. Müəyyən mənada bu inam sadəcə milli sərhədləri deyil, regional sərhədləri də aşmışdır. Yəni Oğuz rayo- nunda milli mənsubiyyətindən asılı olmayaraq bütün bölgə əha- lisinin Aya, Günəşə inamı bu gün hələ də güclü olduğu kimi, həmin inamın izlərinə Azərbaycanın Qərb rayonlarında, xüsusilə də Tovuz rayonunun Bozalqanlı, Girzan, Qaraxanlı kəndlərində günü bu gün də rast gəlmək mümkündür. Həmin kəndlərdə təzə doğmuş ayı görən ağsaqqallar və ağbirçəklər “Ay, bizi də təzələ” deyə dua edirlər. “Teleut türklərində bir əfsanədə “Ay quzeyin (şimalın), günəş isə güneyin (cənubun) simvolu idi.” Bu inanc göyün üst qa- tında duran “Göy qartalı”nın duruşuna görə yaranmışdı. Söylən- diyinə görə bu qartalın sol qanadı ayı, sağ qanadı günəşi örtürdü. Bu duruma görə qartalın başı şərqə baxmalı idi. Bu duruş Türk mifologiyasına uyğun istiqamət idi. Bu əfsanəyə görə Ay qaranlıq və gecələr diyarı olan quzeyin, günəş isə aydınlığın hökm sürdüyü və gündüzlər diyarı olan güneyin simvolu idi... Göytürklər yönlə- rini təyin edərkən üzlərini şərqə, yəni günəşin doğduğu istiqamətə döndərərlərdi. Altay bölgəsində yaşayan Türk şamanlarının qapı- ları da daima şərqə doğru açılırdı. Halbuki normal olaraq Türk xalqları günəşi görə bilmək üçün qapılarını cənuba açardılar. Gö- Yüklə 0,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|