Metodologiya4
Yüklə 1,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Frensis Bekon və “Yeni Orqanon”
- Rene Dekart və metodologiya haqqındakı mülahizələri
71 Orta əsr Avropasında islahat və dirçəltmə hərəkatının güclü müqavimətlə qarşılaşmasına baxmayaraq, XVI əsrdən etibarən avropalılar sənayeləşdirmə və elmi kəşflərdə böyük nailiyyətlər əldə etdilər. Bu da öz növbəsində Avropanı hərəkətedici gücə çevirdi. Tezliklə bu gücdən Qədim Dünyanın – Asiya və Avropanın böyük hissəsinin müstəmləkəyə çevrilməsi və Yeni Dünyanın – Amerikanın kəşfi və işğal edilməsi üçün istifadə edildi. Avropa tarixi Qərb düşüncəsində metodoloji təkamülün bir necə pilləsinin şahidinə çevrildi. Biz burada yalnız Frensis Bekon və Rene Dekartın bu sahədəki fəaliyyəti ilə tanış olmaq istəyirik.
filosofu olub yunan fəlsəfəsinin abstrakt təfəkkür və mübahisələrdə hakim mövqe tutduğu bir dövrdə yaşamışdır. Həmçinin, onun yaşadığı dövr üçün bir sıra elmi kəşflər və ixtiralar xarakterikdir. Məsələn, Vilyam Harvey qan dövranını kəşf etmiş, Boell hava nasosunu sınaqdan keçirmiş, Gilbert maqnetizmə dair təcrübələri ilə məşhurlaşmış, kitab çapı, kompas və barıt kəşf edilmişdi. Elmi və texniki vasitələrin istifadə edildiyi, təbiətə dair müxtəlif növ tədqiqatların vüsət kəsb etdiyi belə bir abı‐hava Bekonu metafizikadan uzaqlaşdıran amillərdən sayılmalıdır. Bekon metafizikadan uzaqlaşaraq elmi biliyə yönəldi. Bu növ bilik praktik empirizmə və problemlərin həllinə əsaslanan elmi metodologiya sayəsində təbiəti idarə edib onu ram etmək imkanı verdi. Bekon Aristotelin “Orqanon – rasional təfəkkür vasitəsi” kitabının adından istifadə etməklə özünün “Yeni Orqanon – təbiətin izahına dair həqiqi təlimatlar” kitabını yazdı. O, xüsusi olaraq vurğulayırdı ki, Aristotel məntiqinin işə yaramadığı bir dövrdə elmin inkişaf etdirilməsi olduqca zəruridir. Bunun üçün “Yeni Orqanon” Aristoteli kölgədə qoyacaq yeni təfəkkür sistemi formasını təklif edir; bu sistem elmlərin tərəqqisi əsrində biliyin inkişafı üçün münasibdir. Aristotelin dəlilgətirmə metodu analogiyaya əsaslanıb başlıca müqəddimələrlə (“orta aksiomları”) məntiqi baxımdan uzlaşan nəticələr əldə etdiyi halda, Bekonun məntiqi başlıca müqəddimələrin özlərinin tədqiqini zəruri edirdi. Əgər Aristotel məntiqi heç bir müzakirəyə açıq olmayıb səhihliyi barədə sualların tələb olunmadığı fərziyyələrə əsaslanaraq şübhədən xali biliyə ‐ həqiqətə çatacağını iddia edirdisə, Bekon problemə fərqli yanaşdı: o, fiziki aləmdəki başlıca dəlillər haqda düşünməyə əsaslanan induktiv təsbit metodunu irəli sürdü. Bu metoda görə, elmləri araşdıran şəxs “Yeni
72 Orqanon” vasitəsi ilə mütəmadi zəhmət sayəsində əldə etdiyi əsas məlumatlardan tədricən yüksək ehtimallara can atmalıdır 1 . Bekon düşüncədə ətalətə səbəb olan, elmi intibahın qarşını kəsən, tədqiqetmə və yaradıcılıqda alimlərin müstəqilliyini əllərindən alan Aristotel analogiyası metodunu kəskin şəkildə tənqid etmişdir. Bekona görə, həqiqətləri aşkara çıxaran induktiv‐empirik metod məntiq fəaliyyətinin başlanğıcı olmalıdır. Sonra bu həqiqətlər Aristotel analogiyası vasitəsi ilə ümumi prinsiplər şəklinə salınmalı, daha sonra isə yazıya köçürülməli və başqalarına ritorik yollarla, metodlarla ötürülməlidir. Yeni Bekon məntiqi iki hissədən ibarətdir: birinci hissə neqativ məntiq adlanır və insanın həqiqətə çatmasını əngəlləyən illüziyaları təhlil edir. Belə illüziyaların sayı dörddür və insan onlara hədsiz bağlı olduğundan onların təsirinə məruz qalır. Məhz bu səbəbdən Bekon onları “bütlər” adlandırır. Onlara daxildir: nəsil bütləri, mağara bütləri, bazar bütləri və teatr bütləri 2 . İkinci hissə isə pozitiv məntiq adlanır. Bu, həqiqətlərin aşkarlanmasına qadir yeni metodologiyanı ifadə edir. Bu metodologiya induktiv və empirik metodları, onların istilik, hərəkət, işıq, qoxu, qüvvət və s. kimi tədqiqat obyektlərinə tətbiq edilməsini özündə birləşdirir. Rene Dekart və metodologiya haqqındakı mülahizələri: R. Dekart (1596‐1650) fransız filosofu olub Avropanın bir çox ölkəsində olmuş və təhsil almışdır. Onun zamanında Aristotel analogiyası metodu Avropanın dini təsisatında “meydan sulayır” və Kilsə bu metoda əsaslanan nəzəriyyələrə, o cümlədən də sırf elmi nəzəriyyələrə skeptik münasibət bəsləməyə belə cəsarət edən alimləri təqib edirdi. Aristotel üslublu təhsil Dekartı qane etmədi və o, hiss etdi ki, əldə etdiyi biliklər harmoniya və yəqinlikdən xalidir. Filosof gördü ki, elmlər arasında yalnız riyaziyyat daha çox yəqinliyi, dəqiqliyi və faydalı olması ilə seçilir. Bu səbəbdən o, riyaziyyatda olduğu kimi, harmoniya, vəhdət və yəqinliklə xarakterizə edilən digər elmləri öyrənmək haqda düşünməyə başladı. Ancaq Dekart hiss edirdi ki, o, bütün elmlərin sabit əsası olacaq yeni təfəkkür layihəsini reallaşdırmağa qadir deyil. Sistemli baxışa sahib olmasına və həvəslə çalışmasına rəğmən, Dekart görüşlərini həyata keçirməkdən ümidini kəsdi. Ancaq bir neçə il keçdikdən sonra o, qərara aldı ki, bütün işləri qırağa qoyub xəyalındakı arzunu reallaşdırsın. Xeyli
1 Jardine, Lisa, from the Editor’s Introduction to: Bacon, Francis. The New Organon, Cambridge, UK: Cambridge University Press, 2000, p. xii. 2 Bacon, Francis. The New Organon, Cambridge, UK: Cambridge University Press, 2000, p. 40. Yüklə 1,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|