Microsoft Word ìàíáà ëàò ëåê. doc

 
2.6. Manbalarni ichki belgilariga qarab tah’lil etish 
Manbalarni ichki belgilariga qarab tah’lil etish deganda qwl
ё
zma asarning 
tarkibi va mazmunini tah’lil qilish, tushuntirish, g’oyaviy-si
ё
siy saviyasi va ilmiy 
qiymatini aniqlash masalalari anglashiladi. 
Qwl
ё
zma asarning ilmiy qiymatini unda nimalar ba
ё
n etilganligi, voqea -
h’odisalarga muallifning xolis munosabati, keltirilgan dalil va malumotlarning 
twg’riligi va oldinga surilgan fikr va g’oyalar bilan belgilanadi. 
Tarixiy asarning asl nusxa, original bwlishi 
ё
ki kompilyativ – yani boshqalar 
malumotlarni terib 
ё
ki aynan keltirishi, twla va noqisligi, qisqaligi, voqealarning 
qay tarzda ba
ё
n etilishi h’am muh’im ah’amiyat kasb etadi. 
İ
lmiy tadqiqotlarda original va mwtabar qwl
ё
zmalarga tayanib ish olib 
borish h’ar bir dalil va malumot, raqamlar eng ishonchli, nodir, birlamchi 
manbalardan olinishi kerak. Boshqalar kitobida keltirilgan malumotlardan 
saqdanish lozim. 
Wtmish jamiyat sharoitida 
ё
zilgan asarlarning mualliflari kwpincha wzlari 
keltira
ё
tgan dalillardan twg’ri xulosa chiqarmaydilar, ularning fikrlarida noaniqlik, 
chalkashlik va qarama-qarshilik h’am uchraydi. Bu tabiiy h’ol, albatta chunki ular 
yashab ijod etgan muh’itning wzi ziddiyatlar bilan ajralib turar edi. 
Ё
zma manbalarda qarama-qarshi fikrlar bilan bir qatorda xolisona 
muloh’azalar h’am uchraydi. Bunday paytlarda muallif kwpincha wz fikr va 
muloh’azalarini pardozli iboralar va istiorali swzlar orasiga yashiradi, goroskop – 
odam tug’ilganda uning taqdirini 
ё
ki biron ulug’ shaxs ishtirokida sodir bwlishi 
mumkin bwlgan muh’im voqeaning natijasini say
ё
ralarning wsha paytdagi h’olati 
va wrniga qarab maxsus jadvallar vositasida oldindan belgilash, shuningdek, kwp 
asr avval bwlib wtgan va aynan muallif ba
ё
n qilmoqchi bwlgan voqeaga wxshash 
faktlarni misol tariqasida keltirish ywli bilan ba
ё
n etganlar. 
“Abdullanoma” asarining muallifi Hofiz Tanish Buxoriy (XU1 asr) 
mashh’ur Juyboriy xojalardan biri xoja Muh’ammad 
İ
slom (taxm.1493-1563) va 

---

14
uning “Etti iqlimning chaqqon h’isobchilari” bir bwlganda h’am yuzdan birini 
h’am h’isoblay ola olmaydigan beh’isob boyliklariga bwlgan wzining salbiy 
munosabatini Tafsir va Hadis kitoblariga tayanib, mana shunday swzlar bilan 
ifodalagan: “Tafsirat ul-mubtadin”
1
ning uchinchi misboh’ida (bobida) aytilganki, 
jah’on a
ё
nlari bwlganliklari uchungina emas, (balki) unga tegishli bwlishlari va 
mol-dun
ё
ga h’irs qwyishlan wzini tiymaganliklari uchun 
ё
mondir. Shu bois h’azrat 
risolat panoh’ (Muh’ammad payg’ambar)... bu manidan xabar berdi (va dediki) 
“Mol-dun
ё
ni dwst tutish h’ar qanday gunoh’ning boshidir.
2
”
Ashtarxoniylardan
3
Ubaydullaxonning (1702-1711) kotibi muarrix Mir 
Muh’ammad Amini Buxoriy mazkur xonning wldirilishi sabablarini uning 
faoliyatidagi nuqsonlardan, aniqrog’i atrofiga tuban va sotqin kishilarni twplab 
olib, saltanat va xalq ah’volidan beparvo bwlganligida kwradi. U 
ё
zadi: “Ravzat 
us-safo”da
4
aytilganki, (jah’on ustidan h’ukm yurgizishning) birinchi sharti 
(shulki) h’ukmdor sir saqlay oladigan, muh’im davlat ishlarida mustaqil fikrga ega 
bwlgan maslah’atchilarni tarbiyalab etkazmog’i zarur. Jah’on ustidan h’ukm 
yurgizishning ikkinchi sharti shulki, (h’ukmdor) wziga etuk, oqil, vijdonli, 
kamtarin va istedodli kishilarni yaqinlashtirmog’i lozim... Shunga wxshash, “Ciroj 
ul-muluk” kitobida
5
h’ikoya qilinganki, Nushirvon
6
kunlardan bir kuni bosh 
koh’indan swradi: “Davlatning inqiroziga sabab nima?” Bosh koh’in javob qildi: 
“Buning sababi uchta. Birinchisi, davlatning umumiy ah’voli oliy h’ukmdordan 
yashirin tutilsa; ikkinchisi, xalq podshoh’ga nafrat ruh’ida tarbiyalansa; uchinchisi, 
soliq twplovchilarning jabr-zulmi oshib ketsa.
7
” 
Mir Muh’ammad Amin Buxoriy zikr etilgan lavh’adan xulosa chiqarib 
bunday deydi: “Afsuski, h’ar uchchala zarur shart Sayyid Ubaydullaxon 
h’ukmronligiga taalluqlidir... Podshoh’ h’ukmronligining ikkinchi yarmida ilgari 
wtgan podshoh’lar tariqidan, ota-bobolarning tutimidan chetga chiqdi. Tamom 
kuch-quvvatini tuban va zaif, sust va manfur kishilarni tarbiyalashga sarfladi, 
ularni wziga yaqinlashtirdi; muttah’amlar, h’aram xodimlari va xotinlar bilan yaqin 
munosabatda bwldi. Mana shularning h’ammasi uning davlatini inqirozga 
uchratdi.”
8
Manbaning tarkibi va mazmunini ilmiy tah’lil qilishdan kuzatilgan maqsad, 
uning muh’im va qimmatli tomonlarini aniqlash, unda keltirilgan dalillarning 
ishonchliligi va twg’risini boshqalaridan ajrata olish h’amda eng muh’imi asarda 
ba
ё
n etilgan voqeani xolis tarixchi nuqtai-nazaridan turib bah’olay olishdan 
iboratdir. 
Manbashunoslik talablaridan biri shuki, 
ё
zma manbani faqat uning bir wzida 
keltirilgan dalil va malumotlarga qarab bah’olab bwlmaydi. Bazi h’ollarda 
1
“
Тафсират
ул
-
мубтадин
” – “
Қуръон
” 
шарҳларидан
бирининг
номи
.
2
Ҳофиз
Таниш
Бухорий
. 
Абдулланома
. 1 
жилд
.-
Тошкент
. 1966, 148 
бет
.
3
1601-1757 
йиллари
Бухоро
хонлиги
тепасида
турган
сулола
.
4
“
Равзат
ус
-
сафо
” (“
Жаннат
боғи
”) 
саккиз
жилдли
умумий
тарихга
оид
Муҳаммад
Мирхонд
асари
(
ХУ
аср
).
5
“C
ирож
ул
-
мулк
” (“
Подшоҳлар
чироғи
”) 
Абу
Абдулла
Муҳаммад
ат
-
Тартусий
(1126 
ёки
1131 
йили
вафот
этган
) 
асари
. 
Подшоҳлар
ва
олий
табақадаги
мансабдорларнинг
хулқ
-
атвори
кодекси
.
6
Сосонийлардан
Хусрав
Анушираон
(531-579).
7
“
Убайдулланома
”.-
Тошкент
. 1957. 220 
бет
.
8
Ўша
асар
. 221 
бет
.

---

15
keltirilgan dalil soxta, ba
ё
n etilgan voqea esa soxtalashtirilgan bwlishi h’am 
mumkin. Shuning uchun h’am biron asar h’aqida qatiy bir fikr aytishdan avval uni 
wziga wxshash boshqa asar bilan solishtirib kwrish, keltirilgan dalillarni bir-biri 
bilan solishtirish va tekshirish zarur.
Amaliy manbashunoslik qadimgi davrlardan boshlab to shu kungacha 
malum darajada tajriba twpladi. Kwplab 
ё
zma 
ё
dgorliklarning eng asosiylari asl 
nusxada-faksimilesi, tanqidiy matni, tarjima va izoh’li tarjimasi amalga oshirilib, 
chop etishga erishildi. Turli qwl
ё
zma fondlari, kutubxona va muzey, shaxsiy 
majmualardagi 
ё
zma 
ё
dgorliklar tavsifi fih’rist-kataloglarda elon qilinib, ularda 
amalga oshirilgan manbashunoslik soh’asidagi tadqiqotlar natijalari 
umumlashtirildi. 
Xullas, manbalarni wrganish bwyicha amalga oshirilgan ishlar, tajribalar 
umumlashtirilib, kelshusida amalga oshirilajak tadqiqotlar uchun eng qulay va 
istiqbolli tadqiq metod va usullarini aniqlab, belgilab va ishlab chiqib, ularning eng 
zamonaviylari va samaradorlarini amali
ё
tga qwllashni tavsiya etish zarur. 
Swnggi paytda zamonaviy kompyuterlarning 
ё
zma manbalarni tadqiq etish 
imkoniyatidan foydalanish vaqti keldi. Bu wrinda zamonaviy talaba va pedagog 
inturnet xizmatidan bemalol foydalana olishi talab etiladi. 
Umuman, nazariy va amaliy manbashunoslik biri-birini twldiradi, biri 
ikkinchisi uchun asosiy tadqiqot ywnalishi va uslublarini belgilasa, ikkinchisi 
birinchisi uchun faktik material jamlab, asos bwlib xizmat qiluvchi dalillarni 
yig’adi.
Amaliy manbashunoslik nazariy bilim va tajriba asosida 
manbashunoslikning konkret, muayyan soh’asi, bwlimi, davri masalasi 
ё
ki biror 
manba yuzasidan amaliy, praktik tadqiqot olib boradi, arxiv, muzey, kutubxona va 
shaxsiy majmualarda mavjud 
ё
zma manbalarni wrganib, eng qimmatlilarini ilmiy 
muomalaga olib kirib, keng jamoatchilik manaviy mulkiga aylantiradi.