Microsoft Word ìàíáà ëàò ëåê. doc
Yüklə 1,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
228 Asarda Xiva xonligining h’ududi, yirik shah’arlari, xalqi va uning mashg’uloti va mudofaa sadoh’iyati (h’arbiy qudrati) h’aqida diqqatga sazovor malumotlar keltiriladi. Unda xususan quyidagilarni wqiymiz: «Xiva xonligi shimolda Orol dengizi va uning shimolida joylashgan chwl bilan chegaradosh. Chwlda qozoqlar istiqomat qiladilar. Shimoli-g’arbiy tarafi chwl va qumliklardan iborat. Bu h’ududda turkmanlarning Taka qavmi istiqomat qiladi. G’arbiy tarafi 800 verstga chwzilgan sah’ro bwlib, u erlarda Kaspiy dengizi atrofidagi qavmlar istiqomat qiladilar». Xiva xonligining beshta katta shah’ari bor. Ular Xiva, Yangi Urganch, Shovot, Kot va Gurlan. «Xiva»-poytaxt shah’ar. Aytishlaricha, qadimda Xivaq deb atalgan. Amudarё wz wzanini wzgartirmasdan avval, bunёd etilgan 119 . U katta shah’ar. Mashh’ur imoratlari madrasa, xon saroyi va ibodat qiladigan masjid bwlib, masjid gumbazi feruza rangli koshin bilan qoplangan. Xonning h’ovlisi kwp h’akm katta bwlmay, unda h’am bir necha kichik masjid mavjud. Uylari loydan qurilgan, kwchalari tor. Shah’arda bir necha kichik dwkonlar h’am bwlib, (bozorida) h’aftada ikki marta oldi-sotdi bwladi. (Xivada) 3000 ga yaqin xonadon bwlib, xalqi 10 000 jon atrofida. Shah’ar xonlikdagi boshqa shah’arlar singari, ekinzorlar va katta bog’-rog’lar bilan wralgan. Bog’ wrtasida kichik- kichik qalalar va uylar joylashgan». Yangi Urganch – shu kunlarda xonlikning yangi poytaxti, xon noibi Qutli Murod inoqning turar joyi. U Xivadan kattaroq, xonlikning tamom savdo-sotig’i shu erga twplangan, ah’olisining kwpchiligini sartlar 120 tashkil qiladi. Dwkonlari kwp va gavjum bwlgan bu shah’arda Sharq mamlakatlarida etishtiriladigan h’ar xil qimmatli matolar, zeb-ziynat mollarini xarid qilish mumkin. Haftada bir necha kun savdo-sotiq bwladi. Yangi Urganchliklar boshqa mamdakatlarga va xonlikning boshqa shah’arlariga h’am wz mollarini olib borib, savdo-sotiq qiladilar. Yangi Urganch mustah’kam devor bilan wralgan». «Shovot bilan Kot bir qadar kichikdir. Birinchisida 2 000 ga , ikkinchisida 1 500 ga yaqin xalq yashaydi. Har ikkala shah’ar h’am mustah’kam devor bilan wralgan. Xonlikning beshinchi shah’ri Gurlan deb ataladi. Unda tijorat ah’li kwp. Uylari loydan qurilgan va g’arib. Masjiddan boshqa yaxshi binolari ywq. Devorlarining asosi toshdan. Uylari loydan bwlishiga qaramay, pishiq qilib qurilgan... (Xorazmda) savlo-sotiqda shah’ardan qolishmaydigan katta qishloqlar h’am kwp. Buxoro ywlida joylashgan Hazorasp, Qipchoq, Qwng’irot, Oqsaroy, Xon qala, Moyjoygil va boshqalar shular jumlasidandir. Yangi Urganch Kwh’na Urganch wrnida emas, undan olisroqda, Xivaning g’arbiy tarafida, katta masofa ulug’vor imoratlarning vayronalari, pishiq g’isht va toshdan yasalgan buyumlarning parchalari bilan twlib toshib ёtibdi. Wsha 119 Бу воқеа Араб Муҳаммадхон (1602-1623 йй.) ва Абулғозихон (1643-1663 йй.) замонида содир бўлган. Хива эса 2500 йил муқаддам бунёд этилган. 120 Сартлар - ўтроқ савдогар халқ. 229 joylarda h’ozir h’am oltin topish mumkin. Bu h’ol Amularёning eski wzani bwylarida (qadimdan) shah’ar va xonadonlar bwlganidan guvoh’lik beradi. Shulardan Luazan qalasi, Qizil qala, Shlh’sanam, Wtin qala va boshqalarning xarobalari h’ozir h’am kwzga tashlanib turibdi. Xivaning g’arbiy tarafidagi chwlda saqlanib qolgan uylar va nah’rlarning izlari qadimdan bu erlarda madaniyati gullagan Xiva ёki Xorazm davlati bwlganidan darak beradi... Xiva xonligida istiqomat qilgan xalq kwproq g’alla etishtirish va bog’dorchilik bilan mashg’ul. Ularning daromadi asosan g’alladandir. Hamma erlarda obod qishloqlar, kanal va ariqlarning bwylarida ekinzorlar, uzumzorlar va serh’osil bog’lar... Ularning egalari boy-badavlat va farovon h’aёt kechiradilar. Etishtirilgan g’alla va meva istexmol talabi darajasidan ortiqroq. G’alla va mevaning istemoldan oshib qolgan qismini tevarak-atrofda kwchib yurgan qabilalarga, qozoqlar va turkmanlarga, Abulxon va Mingqishloq xalqiga olib borib sotadilar. Xivaliklar kwproq bug’doy ekadilar va g’alla ularning yurtida yaxshi bitadi. Uning katta qismi sotuvga yuboriladi. (Xivaliklar) bug’doydan boshqa yana sholi ekadilar, lekin kwzlangan miqdorda h’osil ololmaydilar, chunki sholi suvda wsadi, suv esa kam. Shunga qaramay, xivaliklar uni ekadilar, chunki undan tayёrlangan taom wta shirin bwladi...Lekin uni sotishga chiqarmaydilar, wzlariga zwrg’a etadi. Xonlikda kunjut h’am yaxshi wsadi. Undan moy oladilar va kwp qismini qwshni yurtlarga olib borib sotadilar. Harakat qilsalar uni bundan h’am kwproq miqdorda etishtirish mumkin. Kunjut moyi xonlikda kwproq etishtiriladi. Lekin arpa bilan kanop Xivada yaxshi wsmaydi. Shu sabadan uni kam ekadilar. Uanop moyi wrniga kunjut moyini kwproq ishlatadilar... Ot emi uchun kwproq yulg’un deb atalgan wt ishlatiladi. Urug’i ovqat uchun ishlatiladi, lekin uni kwp qaynatish kerak bwladi. Bu taom kwja deb ataladi... Bog’larida kwp miqdorda turli navli uzum etishtiriladi. Ah’oli uni quritib sotadilar. Biz uni kigmish deb ataymiz. Uni uzumning shunday atalgan navidan tayёrlaydilar, uning urug’i bwlmaydi. Xivaning bog’larida kwp miqdorda turli navli olma h’am etishtiriladi, olmurut, bodom, nok, gilos, olcha, tut va anor, shuningdek, boshqa mevalar etishtiriladi. Sabzavotdan, Rossiyada wsadigan karam, sholg’om va kartogkadan boshqa h’am sabzavot etishtiriladi. Piёzi yirik bwladi. Xivaning qovuni va tarvuzi katta va shirin bwladi. Xiva xonligida bundan (g’alachilik, bog’dorchilik, polizchilik va chorvachilikdan) tashqari, h’unarmandchilik bilan h’am shug’ullanadilar. Ular wzlari uchun zarur bwlgan kiyimlardan tashqari, wzlari ishlab chiqargan ipak va ip matolardan va Buxorodan sotib olib kelingan matolardan kiyim-kechak tikadilar. Ular twqilgan gazmol chiroyli va nafis bwlmasa-da, pishiqligi bilan ajralib turadi. Korxonalar ywqligi sababli kiyim-kechak bilan wzlarini zwrg’a taminlaydilar, boshqa yurtlarga mol chiqarolmaydilar. Xivalik turkmanlar tuya junidan chodir, arqon, chiroyli va pishiq shilamlar twqiydilar. Xivaliklar (bundan Yüklə 1,14 Mb. Dostları ilə paylaş:
|